Skírnir - 01.04.1999, Blaðsíða 200
194
ÞÓRARINN HJARTARSON
SKÍRNIR
Ef skoðuð er þróun íslenskrar bændastéttar í atvinnu- og fé-
lagsmálum á 19. öld kemur í ljós að þar er ekki um íhaldssama
stétt að ræða, því síður afturhaldssama. Nær væri að segja að
þessi umskapaða stétt sé framfarasinnuð og þjóðfélagslega rót-
tæk. A vettvangi stjórnmála birtist sú róttækni sem róttæk þjóð-
ernishyggja bændahreyfingarinnar frá dögum Jóns forseta. I
atvinnumálum birtist framfarahyggja sem skilar sér í framleiðslu-
aukningu. Bændastéttin tileinkar sér nokkra nýja tækni í land-
búnaði, svo sem taðkvarnir, aktygi, vagna, undirristuspaða og
plóg. Hitt skiptir meira máli að hún eykur bátaútgerð sína stór-
um og hröðum skrefum, og hefur þilskipaútgerð. Um miðja öld-
ina hafði þilskipaútgerð komist best á legg á Vestfjörðum og
Norðurlandi og var hún að stærstum hluta í bændaeign. Hins
vegar voru tilraunir til þilskipaútgerðar á vegum danska ríkisins
og danskra kaupmanna mestar við Faxaflóa og höfðu lengst af
gengið mjög brösuglega. Framfarahyggjan birtist enn fremur í
hinum miklu félagsmálahræringum sem einkenndu seinni hluta
19. aldar - búnaðarfélögum, lestrarfélögum, bændaskólum, kven-
félögum, kaupfélögum, sparisjóðum, og vaxandi þátttöku bænd-
anna í sveitastjórnarmálum (eftir 1872), verslunarumbótum og
stjórnlagabaráttunni. Bændur voru að taka hagsmunamál sín í
eigin hendur, og framfaraviðleitnin var þétt ofin saman við þjóð-
ernishyggjuna.
Mér eru alls ekki ljósar allar forsendur fyrir þessari sókn stétt-
arinnar, t.d. þáttur landbúnaðarstefnu danskra stjórnvalda í
henni, fremur en ástæður þess að gamla landeigendastéttin tapaði
stöðu sinni. Það mun þó vera staðreynd (hvernig sem á því stóð)
að sú íslenska bændastétt sem sótti fram á 19. öld var tiltölulega
frjáls fyrir, einnig leiguliðarnir. Landeigendur ríktu ekki í krafti
lénskra hátta. Þeir höfðu ekki pólitíska stöðu, eins og júnkerar
Austur-Evrópu, til að hindra að bændur nytu góðs af aukinni
verslun. Vöxtur erlendra markaða og aukinn sölulandbúnaður
kom því bændum sjálfum til góða og lagði grundvöll undir fram-
leiðsluaukningu þeirra til lands og sjávar (þ.á m. þilskipaútgerð),
peningaeign, vaxandi sjálfsábúð og aukna stéttarlega og pólitíska
sjálfsvitund. Þessi skilyrði gáfu bændastéttinni forsendur til efna-
hagslegrar og pólitískrar sóknar, en hitt er einnig vafalaust, að