Tímarit Máls og menningar - 01.09.2009, Side 63

TMM 2009 · 3 63
N g ũ g ĩ wa Th i o n g h ’o
Ngũgĩ var samviskufangi Amnesty Internation-
al og hefur hann lýst fangavistinni í bók sinni
Detained: A Writer’s Prison Diary. Mikilvægasta
ákvörðunin sem hann tók þar var sú að hætta að
frumrita skáldverk sín á ensku og nota þess í stað
móðurmálið, gíkújú. Íslendingi þykir þetta kannski
sjálfsagt mál, en það er vitaskuld ekki svo, bæði
þegar litið er til fyrri tíðar og samtímans. Íslend-
ingar fagna nú Degi íslenskrar tungu á afmælisdegi
skáldsins sem hafði kannski mest áhrif í þá átt að
við notum enn íslensku til margra verka hér á
landi, en það var langt frá því að vera sjálfsagt mál,
þá sem nú. Margir íslenskir höfundar rituðu á dönsku eða öðrum málum við
upphaf 20. aldar og voru þannig í nákvæmlega sömu stöðu og kenískir höf-
undar voru upp úr miðri 20. öld þar sem embættismál nýlendunnar var ekkert
af móðurmálum íbúanna heldur enska. Á sama hátt var heldur ekkert sjálf-
gefið að móðurmálin tækju við þegar keníska ríkið öðlaðist sjálfstæði og er
ekki enn.
Ákvörðun Ngũgĩs, sem við sama tækifæri breytti nafni sínu úr hinu ensku-
skotna James Ngugi, ber að skoða í því ljósi að hann var þegar verðlaunaður og
vel þekktur höfundur leikrita og skáldsagna á ensku; hann var því ekki að
skipta um tungumál til ná einhverjum frekari frama, en hann treystir á þýð-
ingar til að viðhalda útbreiðslu verka sinna og annast enskuþýðingarnar sjálf-
ur. Fyrsta skáldsaga hans á gíkúju var rituð að hluta á salernispappírinn í fang-
elsinu og heitir Caitaani mũtharaba-Inĩ (Kölski á krossinum) og kom hún út
1981. Hún varð endanlega til þess að honum var ekki óhætt lengur í heima-
landi sínu eftir að honum var sleppt og hefur hann dvalið í útlegð eftir það, að
undanskilinni stuttri heimsókn 2004, en þá var ráðist með ofbeldi á hann og
konu hans á dvalarstað þeirra.
Ngũgĩ fæddist 1938 í Keníu og gekk þar í skóla uns hann fór í Makerere-
háskólann í Kampala í Úganda. Hann upplifði Keníu sem breska nýlendu, hið
svokallaða Mau Mau-frelsisstríð 1952–1962 og ný-nýlenduna sem við tók þegar
Kenía öðlaðist sjálfstæði. Hann gaf út fyrstu skáldsögu sína á ensku, Weep not,
Child, árið 1964, en hafði vakið nokkra athygli fyrir fyrsta leikrit sitt, The
Black Hermit, sem sýnt var í þjóðleikhúsi Úganda árið 1962 meðan hann var
enn stúdent við háskólann.
Eitt áhrifamesta verk Ngũgĩs er þó án vafa Decolonizing the Mind („Afný-
lendun“ hugans, 1986), bók þar sem hann leitast ekki aðeins við að skýra pers-
ónuleg sinnaskipti sín gagnvart tungumálinu, heldur setur málið í miklu
stærra samhengi. Í raun má líta á hana sem yfirlýsingu um rétt afrískra mála í
menningarheimi samtímans, ákall til Afríkubúa að hlúa að móðurmálum
sínum með því að nota þau til tjáningar og sköpunar.1 Hann er vissulega ekki
fyrstur til að rita slíkt ákall, kannski má segja að hið fyrsta af þeim toga hafi
verið ritað af skáldinu og fræðimannum Dante Alighieri þegar á fjórtándu öld
TMM_3_2009.indd 63 8/21/09 11:45:32 AM