Tímarit Máls og menningar - 01.02.2015, Side 60

K j a r t a n M á r Ó m a r s s o n
60 TMM 2015 · 1
skrifaði bók um Guðjón þar sem honum er hampað sem brautryðjanda og
frelsishetju.36
Jónas vinnur Íslenska byggingu upp úr kafla sem birtist í Fegurð lífsins, þar
sem hann ritar „um fagrar listir og skáldskap“ frá 1919 til 1940.37 Í bókinni
leggur Jónas sitt af mörkum til þess að setja Guðjón í samhengi við hóp lista-
manna – aldamótakynslóðina – sem mun samkvæmt Jónasi eiga það sam-
eiginlegt að vera staðráðinn í að gera „Ísland með sterku samstilltu átaki að
nútíma menningarlandi, án þess að glata dýrum sögulegum verðmætum“.38
Þennan hóp skipuðu menn á borð við Þórarin Þorláksson, Einar Jónsson,
Ásgrím Jónsson, Kjarval, Gunnlaug Blöndal, Ríkarð Jónsson og Guðjón
Samúelsson. Samkvæmt Jónasi voru þessir menn allir brautryðjendur á sínu
sviði og áttu það sammerkt að vera „fæddir upp í byggðum landsins“ þar
sem þeir fengu „þjóðlega heimilismenntun, en litla eða enga skólagöngu“.39
Skrifin eru sýnilega lituð af söguskoðun og pólitískum markmiðum þess
sem bókina ritar og andstæðingar létu sér fátt um finnast. Til að mynda
birtist gagnrýni um bókina í Þjóðviljanum þar sem því var haldið fram að
„ritsnilld Jónasar frá Hriflu“ hafi „hvort sem er alltaf verið 45% þjóðsaga“.40
Í meginatriðum inniheldur saga Guðjóns, eins og hún birtist lesendum
af Jónasar hendi, alla frásagnarliði kolbítsævintýris. Í frásögn Jónasar elst
Guðjón upp við þrengingar og lítil efni en með stefnufestu og elju, undarlegu
„samblandi af frosti og funa“, brýst hann til frægðar. Það er rakið að Guðjón
hafi skapað „íslenzka list í samræmi við sögu og menningu þjóðarinnar, eðli
landsins og lífskjör fólksins“.41 Frásaga Jónasar er samansett úr ákveðnum
vörðum sem marka leiðina frá því að hlutskipti Guðjóns ræðst strax í
barnæsku, þar til hann uppfyllir örlög sín sem húsameistari ríkisins.
Sundurliðuð lítur sagan nokkurn veginn svona út eins og hún kemur fyrir í
Fegurð lífsins:
1. „Foreldar Guðjóns voru bláfátæk“ (295)
2. Guðjón fær köllun strax í æsku og tekur að móta hallir úr leir: „Einni húsmóður
hans þótti smalanum sækjast seint að safna kvíánum og vandaði um. Drengur-
inn gat enga skýringu eða afsökun gefið, því hann þorði ekki að segja hvað dvaldi
hann. Þegar hann rakst á flög með hentugum leir, byrjaði hann að gera hús og
hallir úr leirnum, og tafðist tíminn á þann hátt“ (295–296).
3. Lærifaðir hans Þorsteinn Erlingsson sér listræna hæfileika piltsins og hvetur
hann til frekara náms.
4. Faðir hans neitar honum um listnám en beinir í húsagerðarnám í öðru landi.
5. Í Kaupmannahöfn er honum neitað um inngöngu. Skólastjórinn sagði að
„Íslendingar þyrftu ekki að læra húsagerðarlist“ (296).
6. En Guðjón gefst ekki upp. Hann kemst í Listaakademíuna en þarf þó enn að
takast á við prófraun því hann vill byggja úr íslensku efni en ekki dönsku, fyrir
íslenskar aðstæður, ekki danskar. „Nyrop sagði, að Ísland væri dönsk hjálenda og
bæri Íslendingum að byggja í sama stíl og Danir“ (297).
7. Guðjón kemst yfir alla hjalla og útskrifast með fyrstu einkunn.
8. Guðjón snýr heim til þess að láta landið njóta góðs af þekkingu sinni.