Tímarit Máls og menningar - 01.02.2015, Síða 68

K j a r t a n M á r Ó m a r s s o n
68 TMM 2015 · 1
Þá mótaðist í höndum hans nýr stíll, sem helzt má kenna við endurreisn þjóðveldis-
ins, sem var mestur viðburður þjóðarinnar á þessu árabili. Það var ekki nóg fyrir
unga þjóð, sem var að endurnýja alla húsagerð í landinu, að eiga tilkomumikinn
hátíðarstíl. Ísland þurfti vegna meginþorra almennra bygginga að eignast léttan,
einfaldan og skrautlausan húsagerðarstíl, en þó svipmikinn og í samræmi við
veðráttuna í landinu og yfirbragð landsins. Og þessi stíll mótaðist smátt og smátt í
höndum Guðjóns Samúelssonar.76
Það sem er að mínum dómi forvitnilegast við þetta skeið – þennan stíl – í
ævistarfi Guðjóns er sú staðreynd að skilgreiningin sé yfirhöfuð til. Eftir því
sem Jónas lýsir honum hljómar hann í raun eins og litlibróðir hamrastílsins.
Jónas talar um beina línur þar sem lóðrétt lína og lárétt eru alls ráðandi,
þar sem „[g]öfgi stílsins og orka kemur fram í skipulagi glugga, þakbrúna,
stigaþrepa og forskyggni“.77 Þessi lýsing segir lesanda ekki margt. Einn
gagnrýnandi Jónasar nefnir að hann lýsi stílnum sem svo að „[í] húsum,
sem byggð eru í lýðveldisstíl eru þökin með nokkrum halla í fullu samræmi
við veðráttu landsins“ en bendir svo réttilega á að tvö helstu dæmin sem
Jónas tínir til eru Háskólinn og Gagnfræðaskóli Austurbæjar og séu „bæði
húsin með þökum eins og þau gerast einna flötust“.78 Það sem meira er,
Jónas endurtekur lýsingar á hamrastílnum og segir að stíllinn sé „náskyldur
meginlínum íslenzkra fjallabyggða“.79 Hörður Ágústsson hefur hins vegar
bent á að síðari hluta ævi sinnar hafi Guðjón starfað undir áhrifum funkis-
stefnunnar og nefnir í því sambandi sérstaklega Háskóla Íslands, eitt
uppáhalds hamradæmi Jónasar: „Segja má um Laugarneskirkju svipað og
Háskólabygginguna að hún er að grunnhugmynd rómönsk basilíka sem
fengið hefur á sig frumforma snið módernismans“.80
Vera má að þetta sé eingöngu þekkingarfræðilegt dæmi um það hvað
getur gerst þegar einn ákveðinn maður framleiðir öll gögn um ákveðið efni,
sem eru svo tekin upp og endurtekin í nafni sannleikans.81 Jónas reynir eins
og hann getur að skýra þróun Guðjóns sem innri þróun listamanns sem ekki
sé innblásin af öðru en íslenskri náttúru og „þjóðaranda“ en hitt blasir þó
við að Guðjón hlýðir kalli tímans og gengst módernisma / funksjónalisma á
hönd. Yngri arkitektar, svo sem Bárður Ísleifsson, koma heim úr námi, fara
að starfa hjá ríkinu og hafa áhrif á meistarann.82
Jónas getur hins vegar ekki leyft að óskasonur þjóðarinnar skilji við föður-
túnin í leit að áhrifavöldum. Hugsanlega má útskýra þessa tilhneigingu
með kenningunni um vitsmunalegan mishljóm (e. cognitive dissonance)
sem félagssálfræðingurinn Festinger setti fram í bók sinni When Prophecy
Fails árið 1956.83 Þar útskýrir hann fyrirbæri sem á sér stað þegar heittrúað
(tengist ekki endilega trúarbrögðum) fólk fær upplýsingar sem stangast á við
trú þess. Ef upplýsingarnar verða ekki til þess að það skipti um skoðun getur
farið af stað ferli sem kenna má við vitsmunalega mishljóma. Þá eru upp-
lýsingar mistúlkaðar, þær dregnar í efa, eða þeim hreinlega afneitað um leið
og leitað er stuðnings hjá skoðanasystkinum og reynt að sannfæra aðra um