Tímarit Máls og menningar - 01.10.2016, Side 110

110 TMM 2016 · 3
H va ð e r í s l e n s k u r r i t h ö f u n d u r ?
skáldsögur, mjög keimlíkar sem lýsa dvöl ungra Íslendinga í Danmörku
þar sem hann sjálfur eða einhverskonar hliðarsjálf hans birtist sem nokkuð
fyrirferðarmikil aukapersóna.
Danski bókmenntafræðingurinn John Helt Haarder hefur í nokkrum
greinum og nýlegri bók fjallað um það sem hann kallar „Performativ bio-
grafisme“. Með hugtakinu leitast hann við að ná utan um það hvernig rithöf-
undar og aðrir listamenn samtímans nota eigin ævi og persónu sem hráefni
í listsköpun, hvernig þeir setja sig á svið í margvíslegum skilningi, ekki bara
í viðtölum, framkomu á opinberum vettvangi og í greinaskrifum heldur ekki
síður í verkum sínum.16 Þótt Haarder hafi smíðað hugtakið til að ná utan um
hræringar í samtímalist og þá bylgju sjálfsævisögulegra skrifa og viðburða
sem hefur riðið yfir bókmenntir síðustu ára sýnist mér það ekki síður gagnlegt
til að lýsa ýmsum höfundum á 20. öld. Við þurfum ekki annað en að líta til
þriggja stærstu prósahöfunda íslenskrar bókmenntasögu á öldinni, Halldórs
Laxness, Þórbergs Þórðarsonar og Gunnars Gunnarssonar til að það blasi við.
Rithöfundar smíða goðsagnir um sína eigin ævi. Viðfangsefni þeirra sem
skrifa ævisögur skálda felst einatt í því að greina slíkar goðsagnir, ekki síst
með því að kanna hvernig þær verða til í samræðu við lesendur, aðra höfunda,
gagnrýnendur, blaðamenn, höfunda bókmenntasögulegra yfirlitsverka og
aðra fræðimenn. Saga Þorsteins Stefánssonar er nokkuð sérkennileg, einnig
hvað þetta varðar. Frá því að fyrsta skáldsaga hans kemur út á dönsku árið
1942 og næstu þrjátíu árin gefur hann út sögur sem eru allar tilbrigði við þá
fyrstu. Sagan sem Þorsteinn segir í öllum sínum verkum er í raun sagan af
því hvernig hann varð rithöfundur, lengra kemst hann ekki. Það er eins og
öll verk hans leiti aftur að þessum punkti, sigrinum sem hann vann þegar
hann vann dönsk bókmenntaverðlaun sem ungur maður og fékk viður-
kenningu bókmenntasamfélagsins þar sem hann hafði numið land. En hann
hefur ekki fleiri sögur að segja. Hann dagar uppi sem rithöfundur á þessari
sigurstund. Það sem er forvitnilegt við þessa sögu Þorsteins og það sem gerir
hana í mínum augum nokkuð sorglega, er ekki bara endurtekningin, heldur
hitt að sviðsetningin fer fram næstum því í einrúmi. Sú saga sem Þorsteinn
segir í sífellu af sjálfum sér virðist eiga sífellt minni hljómbotn meðal lesenda
og þeirra sem stýra viðtökum skáldverka.
Birgir Stefánsson segir um verk Þorsteins í einni af fáum greinum sem
birst hafa um verk hans á íslensku:
Það fer ekki á milli mála að skáldsögur Þorsteins Stefánssonar eru sprottnar úr
íslenskum veruleika og persónulegri reynslu höfundar heima á Austfjörðum,
í Reykjavík og Kaupmannahöfn. Nöfn persóna og staða koma staðkunnugum
mönnum á Austfjörðum kunnuglega fyrir sjónir svo og ýmsar persónulýsingar og
atburðir. Þegar skrifað er á öðru tungumáli í framandi landi þarf færra að dulbúa í
þessum efnum. Það nýtir höfundurinn sér og frásögnin verður því persónulegri og
nánari en ella. Þetta má skoða sem ákveðna aðferð til að yfirstíga fjarlægð í rúmi og
tíma og halda tengslum við veröld sem var.17