Hugur - 01.01.2014, Side 42

42 Stephen Law
ekki frjálst af því að allt sem það gerir er ákvarðað efnislega. Sé vélmenni forritað
þannig að það endi með því að drepa einhvern er ekki hægt að telja vélmennið
siðferðilega ábyrgt. Þar sem það er bara vélmenni gat það ekki gert annað. Vegna
þess að vélmennið hefur ekkert frelsi er ekki hægt að telja það siðferðilega ábyrgt
fyrir því sem það gerir.
Á hinn bóginn eru mannverur frjálsar. Þar sem þær eru skynsamar vita þær
líka hver siðferðileg skylda þeirra er. Þetta er einmitt ástæðan til þess að þær eru
sannar lega siðferðilegir gerendur og hægt að telja þær ábyrgar fyrir því sem þær
gera.
Samkvæmt Kant verðskulda mannverur sérstaka tegund virðingar þar sem þær
eru skynsamir og frjálsir siðferðilegir gerendur. Vitaskuld er Kant ekki að gefa
í skyn að við notum aðra aldrei sem tæki til að ná tilgangi. Þú mundir áreiðan-
lega nota pípulagningamann til að gera við miðstöðvarhitun þína og lækni til að
meðhöndla veika barnið þitt. Kant er ekki á móti því að ,nota‘ fólk á þennan hátt.
En hann telur rangt að nota mann eingöngu sem tæki til að ná markmiði.
Skýrum skoðun Kants með dæmi: Setjum svo að sonur þinn sé mjög veikur og
muni brátt deyja fái hann ekki læknismeðferð strax. En það að þarf að borga fyrir
meðferðina og þú ert peningalaus. Þú veist að þú munt ekki eiga neina peninga í
náinni framtíð. Þú gætir nú gert annað hvort af eftirfarandi:
1. Farið til læknisins og logið með því að segja að þú munir borga fyrir
meðferðina og lyfin í næstu viku (jafnvel þótt þú vitir að þú munir ekki
getað borgað þá).
2. Farið til læknisins og verið heiðarlegur: útskýrt ástandið hjá þér í von
um að hann verði örlátur og meðhöndli barnið þitt ókeypis.
Hvor athöfnin er siðferðilega viðunandi samkvæmt Kant? Að vísu fela báðar í
sér að ,nota‘ lækninn til að fá það sem þú þarft. En Kant mundi aðeins álíta fyrri
kostinn siðferðilega rangan. Það er vegna þess að einungis fyrri kosturinn felur í
sér að nota lækninn eingöngu sem tæki til að ná markmiði.
Með því að velja fyrri kostinn og gabba lækninn notarðu hann eingöngu sem
tæki – þú kemur fram við hann eins og hvern annan hlut, verkfæri til að fá það
sem þig vantar, eins og þú gætir notað skrúfjárn eða hamar. Hins vegar, með því
að vera heiðarlegur og útskýra ástandið hjá þér berðu virðingu fyrir lækninum
sem frjálsum og skynsömum geranda. Þú leyfir honum að taka frjálsa ákvörðun
um hvort hann hjálpi þér eða ekki. Þú brýtur því ekki meginreglu Kants.
Þrjár aðfinnslur við siðfræðikenningu Kants
Kenning Kants er í stuttu máli sú að skynsemin ein geti skorið úr um hvað er sið-
ferðilega rétt og rangt. Með því að treysta aðeins á okkar eigin skynsemi getum
við sannað tvær siðferðilegar meginreglur – alhæfanleikaregluna og regluna um
tæki og markmið. Þessar meginreglur gera okkur keift að átta okkur á hvaða lífs-
Hugur 2014-5.indd 42 19/01/2015 15:09:32