Hugur - 01.01.2014, Page 157

Réttlæti: Stofnanir og verðskuldun 157
réttlæti sú verðskuldun sem skilgreinist af reglum samfélagsins, þ.e. af lögmálum
réttlætisins til viðbótar við frekari lögmál og reglur sem samfélagið hefur sett sér
til að skilgreina forsendur félagslegrar samvinnu. Við gætum orðað þetta svo að
Rawls hafni því að hverskyns for-stofnanaleg verðskuldun skipti máli fyrir félags-
legt réttlæti.7
Rawls færir tvennskonar rök fyrir því að hafna verðskuldun sem grundvelli
félagslegs réttlætis. Fyrri rökin lúta að því að í ljósi staðreyndarinnar um sann-
gjarna fjölhyggju (e. reasonable pluralism) geti siðferðileg verðskuldun ekki verið
grundvöllur félagslegs réttlætis. Staðreyndin um fjölhyggju er einfaldlega sú stað-
reynd að samfélög Vesturlanda eru sundurleit í smáu og stóru og fólk hefur marg-
víslegar og oft ólíkar skoðanir á því í hverju hið góða líf sé fólgið. Fjölhyggjan
telst síðan vera sanngjörn ef fólk er tilbúið til að setja fram sanngjarnar forsendur
félagslegrar samvinnu og samþykkja slíkar forsendur þegar aðrir setja þær fram.8
Í samfélagi sem einkennist af sanngjarnri fjölhyggju greinir fólk á um hinstu rök
tilverunnar og því getur engin ein hugmynd um verðleika eða verðskuldun legið
því til grundvallar hvernig stofnanir samfélagsins meti verðleika og verðskuldun
fólks.
Seinni rökin varða það að fólk verðskuldi ekki þá hæfileika sem það hefur, og
þar með ekki heldur það sem af þessum hæfileikum flýtur. Um þessi rök segir
Þorsteinn í greininni „Skiptir réttlæti máli?“:
[Það blasir] við að það er ekki algild regla að menn verðskuldi ekki verð-
leika sína. Jafnvel rammlega áskapaðir líkamlegir eiginleikar, eins og
burður eða þol, nýtast ekki neinum manni sem verðleikar nema fyrir
margvíslega rækt við þá. Það er leikur einn að láta slíka eiginleika spill-
ast á alla lund, og það er líka leikur enn að nota þá til þeirra hluta að
þeir verði að göllum en ekki að kostum, eins og þegar kraftajötunn er
áflogahundur.9
Fyrri rökin – þau sem byggja á staðreyndinni um sanngjarna fjölhyggju – spretta
beint af aðferðafræðilegum hugmyndum Rawls. Kenning hans er sáttmálakenn-
ing og hann ímyndar sér að þeir sem semji sín á milli um lögmál réttlætisins fyrir
samfélagið geri það undir fávísisfeldi þar sem þeir þekki fyrst og fremst almenn
sannindi um fólk og samfélög en viti ekkert um stöðu eða verðleika tiltekinna
einstaklinga og þar með ekki um hugmyndir sínar eða annarra samferðamanna
sinna um verðleika fólks. Seinni rökin byggja á því sem Rawls segir að sé nátt-
úruleg staðreynd, nefnilega sú staðreynd að enginn verðskuldi eigin hæfileika.
Rawls orðar þetta þannig:
Það verðskuldar enginn þær gáfur sem hann hlýtur í vöggugjöf, ekki
fremur en maður verðskuldar þá stöðu í samfélagi sem hann er fæddur
7 Logar 2013.
8 Rawls 2001: 6–7.
9 Þorsteinn Gylfason 1992: 128.
Hugur 2014-5.indd 157 19/01/2015 15:09:37