Hugur - 01.01.2014, Page 161

Réttlæti: Stofnanir og verðskuldun 161
tryggja þokkalegan lífeyri sem dugir fyrir grunnþörfum […] þá er lög-
mál um gagnkvæmni í samfélaginu til að hafa stjórn á efnahagslegum og
félagslegum ójöfnuði ekki viðurkennt.15
Þegar talað er um hindranir sem verða á vegi fólks og varða réttlæti og ranglæti
verður því að huga að stöðu þess, hvaða hópum það tilheyrir og hvaða möguleikar
standa því opnir. Verðskuldun fólks verður ekki metin einvörðungu út frá því sem
það hefur áorkað, heldur einnig út frá möguleikum þess, og mögulegum hindr-
unum á því að það geti áorkað eða sóst eftir hlutum sem það á réttmætt tilkall til.
Hér skipta ekki bara máli réttmætar væntingar og félagslega skilgreind hlutverk,
siðferðileg atriði koma einnig til.
5. Réttlæti og verðleikar barna
Þorsteinn segir að sú hugmynd að réttlæti byggi á verðleikum sé ekki bara sjálf-
sögð heldur líka skynsamleg. En hvað eru verðleikar? Í greininni „Skiptir réttlæti
máli?“ segir Þorsteinn m.a.:
Það er sama hvert litið er í samfélagi þar sem réttlæti og ranglæti koma
við sögu, það eru alls staðar verðleikasjónarmið af einhverju tæi sem okk-
ur virðast eiga að ráða. Þau eiga að ráða fyrir dómstóli ef málavextir koma
til álita ásamt bókstaf laganna, þau eiga að ráða á vinnustað þar sem
fólki eru goldin misjöfn laun eftir ábyrgð eða dugnaði, þau eiga að ráða í
skóla þar sem gefnar eru einkunnir, þau eiga að ráða í fjölskyldu þar sem
börnum er refsað fyrir afglöp eða launað fyrir vel unnin verk.16
Sú verðleikahugmynd sem Þorsteinn virðist ganga út frá er ekki bara hvers-
dagsleg heldur líka ævaforn. „Af ávöxtunum skuluð þér þekkja þá“ sagði Jesús í
fjallræðunni og var að tala um verðleika fólks. En þótt þessi verðleikahugmynd
sé bæði gömul og hversdagsleg – og kannski líka heilbrigð skynsemi eins og Þor-
steinn segir – þá er hún ekki endilega sjálfsögð. Og það er ekki alveg víst að
þetta sé sú hugmynd sem Rawls hefur í huga þegar hann talar um „verðskuldun
í siðferðilegum skilningi“ því slík verðskuldun byggir ekki bara á verkum manns
heldur á „heildarmati á persónuleika manns“. Til að láta reyna á hina hversdags-
legu hugmynd um verðleika er gagnlegt að spyrja eftirfarandi spurningar. Þetta er
einföld spurning sem á sér þó ekkert einfalt svar.
Hverjir eru verðleikar barns?
Eftir því sem Þorsteinn segir – og líka eftir orðum Jesús í fjallræðunni – ætti
að horfa til þess sem fólk hefur gert eða áorkað þegar verðleikar þess eru metnir.
Horfa til ávaxtanna. „Guðmundur á skilið klapp á bakið vegna þess að hann var
15 Rawls 2001: 137–138.
16 Þorsteinn Gylfason 1992: 129.
Hugur 2014-5.indd 161 19/01/2015 15:09:38