Hugur - 01.01.2014, Page 251

Hugleiðingar um Farsælt líf, réttlátt samfélag 251
og Hans-Georg Gadamer. Með nokkurri einföldun má segja að Vilhjálmur áfell-
ist nýju dygðafræðina fyrir að hafna þeirri kantísku forsendu að siðræn, verkleg
skynsemi búi yfir algildri leiðsögn eða nálgun sem þýði að engar gildisforsend-
ur séu á endanum í öruggu skjóli fyrir skynsamlegri gagnrýni, hversu djúpt og
rækilega sem þær kunna að vera rótfastar í menningarlegri hefð. Vilhjálmur telur
að kenning Aristótelesar um rétta skynsemi geri dygðafræði hans sjálfs samrým-
anlega kantísku forsendunni, en að nýja dygðafræðin fari villur vega. Í þessum
kafla kemur æ betur fram sýn Vilhjálms á siðfræði, sem kalla mætti kantískan
aristótelisma eða aristótelískan kantisma, því sýn hans sameinar áherslu á dygð,
aðstæðubundið næmi og dómgreind annars vegar (sbr. Aristóteles) og staðfasta
trú á mátt skynseminnar hins vegar (sbr. Kant).
Fimmti og jafnframt stærsti hluti bókarinnar nefnist „Réttlæti og rökræður“.
Í fyrstu þrem köflum hans er fjallað um réttlætiskenningu Rawls og gagnrýni
á hana frá Nozick, samfélagssinnum og umhyggjusiðfræðingum ásamt fleir-
um. Hér heldur Vilhjálmur áfram að taka ríkari afstöðu sjálfur en hann gerði
í sögulegu köflunum. Oftast ver hann kenningu Rawls fyrir gagnrýninni, t.d. í
tilviki Nozicks og samfélagssinna, en í öðrum tilvikum lætur hann gagnrýnina
sýna fram á að bæta verði úr vanköntum kenningarinnar, svo sem þegar kemur að
gagnrýni Susan Moller Okin og Mörthu Nussbaum. Í síðari þrem köflum þessa
hluta er fjallað um kenningar Habermas og loks ólíkar greiningar Charles Taylor
og Michels Foucault á myndun sjálfsins og afleiðingar slíkra greininga fyrir sið-
fræði. Öll er þessi umfjöllun afar vönduð og fræðandi, en kaflinn um myndun
sjálfins er hreinlega snilldargóður og birtir með sannfærandi hætti tengingar og
heildarsýn sem engan veginn blöstu við fyrirfram.
Lokahlutinn heitir „Eftirþankar“ og hefur að geyma einn kafla, „Um ábyrgð og
tilgang“. Þar setur Vilhjálmur fram sjálfstæða greiningu á „erindi siðfræðinnar við
okkur, borgara hagvaxtarsamfélagsins“ eins og hann orðar það sjálfur í formála. Í
anda dygðafræði og undir augljósum áhrifum frá samræðusiðfræði Habermas og
réttlætiskenningu Rawls kemst hann að þeirri niðurstöðu að það sé „mikilvægara
að gagnrýna vissar tilhneigingar og hugsunarhátt sem eru andstæð bæði siðferði-
legum hagsmunum fólks og siðfræðilegri hugsun en að gera upp ágreininginn
milli fylgismanna þeirra kenninga sem fjallað er um í þessari bók“ (11). Hér leggur
Vilhjálmur áherslu á að uppeldi og menntun skipti algerlega sköpum um þá lífs-
kosti sem hverjum einstaklingi eru búnir og þau samfélagslegu og menningarlegu
skilyrði sem vænta má. Að tryggja öllum aðgengi að góðri menntun er því stærsta
réttlætisverkefni hvers samfélags. Höfuðverkefni menntunar og uppeldis er hins
vegar sjálfsábyrgð, sem skiptist í vitsmunalega ábyrgð og tilfinningalega. Þessar
tegundir ábyrgðar eru útfærðar á frjóan og athyglisverðan hátt og niðurstaðan
er sú að „siðferði krefjist jafnt vitsmunalegrar sem tilfinningalegrar ábyrgðar. Því
að án tilfinningalegrar ábyrgðar getur vitsmunaleg ábyrgð hæglega orðið einber
rökleikfimi eins og fjölmörg dæmi eru um í heimspekilegri siðfræði. Og án vits-
munalegrar ábyrgðar getur tilfinningaleg ábyrgð snúist upp í hreina sjálfsræktun
án nokkurrar tilvísunar til þeirra félagslegu tengsla og stofnana sem bera tilveru
einstaklingsins uppi“ (423).
Hugur 2014-5.indd 251 19/01/2015 15:09:42