Orð og tunga - 2021, Blaðsíða 51

40 Orð og tunga
Rannsóknin sem hér er kynnt byggist á efni úr rafrænu safni
einkabréfa frá 19. öld og upphafi 20. aldar sem var sett saman í þeim
tilgangi að skapa grundvöll fyrir rannsóknir á máli og málnotkun
byggðar á aðgengilegum raungögnum.3 Safninu er ætlað að endur­
spegla eftir því sem kostur er persónuleg skrif fólks í bréfum til
ættingja og vina og markmiðið var að safnið endurspeglaði sem
breiðastan hóp bréfritara — fólks á ólíkum aldri, kvenna jafnt
sem karla, víðs vegar að af landinu og með mismunandi stöðu í
samfélaginu. Mjög mismikið er raunar vitað um einstaka bréfritara, í
sumum tilvikum einungis það sem ráða má af bréfunum sjálfum en
í öðrum hefur tekist að afla talsverðra upplýsinga um skrifarana og
líf þeirra úr ýmsum heimildum. Safnið geymir nú tæplega 2000 bréf
frá næstum 350 bréfriturum. Langflest bréfin eru frá 19. öld, einkum
síðari hluta hennar, en u.þ.b. 150 bréf eru frá fyrstu tveimur áratugum
20. aldar, skrifuð af fólki sem flest var fætt á tímabilinu 1840–1890.
Í heild eru bréfin í safninu um 1,3 milljónir lesmálsorða (hlaupandi
orða) en það eru einingar í texta sem afmarkast af bilum. Safnið í
heild er ekki jafnvægt (e. balanced corpus) því bréfin eru afar mismörg
eftir ritunartíma og ritunarstað, aldri og kyni bréfritara, fjölda bréfa
frá hverjum skrifara o.s.frv. Þó má ætla að samsetning safnsins
endurspegli að einhverju leyti bréfaskriftir á þessu tímabili, hvernig
bréfin dreifast innan þess og hverjir skrifuðu þau en jafnframt hafa
tilviljanir og aðstæður ráðið nokkru um varðveislu bréfanna og þar
með um það hvaða efniviður er tiltækur til rannsókna nú.
Markmið rannsóknarinnar, að skoða sambandið á milli máls og
málnotkunar annars vegar og samfélagslegra aðstæðna og breytinga
á þeim hins vegar, kallar á tiltölulega mikla vitneskju um bakgrunn
málhafa og nægilegt efni frá hverjum bréfritara. Þess vegna er hér
unnið með úrval úr bréfasafninu. Í forgrunni eru fimm einstaklingar
sem voru tengdir fjölskylduböndum. Þeir eiga hver um sig allmörg
3 Haraldur Bernharðsson og Jóhannes Gísli Jónsson lögðu grunn að bréfasafninu.
Það varð síðar að öðru megingagnasafni rannsóknarverkefnisins „Málbreytingar
og tilbrigði í íslensku máli á 19. öld: tilurð opinbers málstaðals“ (sjá https://
www.arnastofnun.is/is/malbreytingar­og­tilbrigdi­i­islensku­mali­19­old­tilurd­
opinbers­malstadals), styrkt af Rannsóknarsjóði 2012–2014 (#120646021­23), og var
aukið og endurbætt á vegum þess. Í safninu eru stafrænar ljósmyndir af bréfunum
og stafréttar uppskriftir á þeim ásamt tiltækum upplýsingum um bréfin, bréfritara
og viðtakendur. Í nokkrum tilvikum hafa útgefendur bréfa sem komið hafa út á
bók á síðari árum lagt sínar uppskriftir til safnsins. Frumrit bréfanna eru varðveitt
í íslenskum og erlendum söfnum, ekki síst í einkaskjalasöfnum einstaklinga sem
lands­ eða héraðsskjalasöfn hafa fengið til varðveislu.
tunga_23.indb 40 16.06.2021 17:06:48