Orð og tunga - 2021, Síða 89

78 Orð og tunga
3.3 Viðskeyti tengist ekki grunnorði sem sjálft er við­
skeytt
Af 43 viðskeytum í rannsókn Fabb (1988) á ensku voru 28 sem ekki
gátu tengst grunnorði sem sjálft var viðskeytt (sjá Aronoff og Fuhrop
2002:454). Hamlan setur þó nokkrar skorður við fjölda viðskeytapara
í viðkomandi tungumáli því viðskeyti sem hafa þessa hömlu geta
ekki komið utan á önnur viðskeyti. Hamlan kemur þó ekki í veg fyrir
að slík viðskeyti geti tengst tvíkvæðum grunnorðum, einungis að
grunnorðið megi ekki vera viðskeytt. Þetta atriði bendir því sterklega
til þess að eðli grunnorðsins skipti máli. Dæmi um viðskeyti úr ís­
lensku sem hefur þessa hömlu er ­látur. Viðskeytið getur tengst
grunn orði sem er eitt atkvæði eða tvö, sbr. ranglátur eða lítillátur en
virðist ekki geta tengst grunnorði sem sjálft er viðskeytt jafnvel þó
formlegum skilyrðum sé fullnægt.12 Viðskeytið tengist venjulega lýs­
ing arorði og myndar lýsingarorð. Því ætti ekki að vera neitt því til
fyrirstöðu formlega að viðskeytið tengdist grunnorði sem í er við­
skeytið ­legur því það myndar lýsingarorð, sbr. hreinlegur. Orð mynd­
unin *hreinleglátur er hins vegar ótæk vegna hömlunnar en hrein látur
er í lagi. Viðskeytið getur hins vegar bætt á sig öðru viðskeyti, sbr.
­lega, t.d. við myndun atviksorðsins kyrrlátlega.
3.4 Erfitt að snúa við röð viðskeyta
Dæmi um það að hægt sé að breyta innbyrðis röð tveggja viðskeyta eru
vandfundin. Ástæða þess er sú að valhömlur viðkomandi viðskeyta
verða að passa nákvæmlega saman eftir umröðun viðskeytanna. Það
er t.d. hægt að hugsa sér að snúa mætti við röðinni á viðskeytunum
­dómlegur í dæmi eins og guðdómlegur. Viðskeytið ­dómur tengist
grunn orði sem er nafnorð og ­legur getur tengst grunnorðum sem
eru bæði nafnorð og lýsingarorð. Ástæða þess að það gengur að
mynda guð(N)dóm(N)legur(L) er sú að valhömlur viðskeytanna eru
ekki brotnar; ­dómur tengist nafnorði (guð) og myndar nafnorð og
­legur tengist nafnorði (guðdómur) og myndar lýsingarorð. Ef við hins
vegar snúum við röðinni á viðskeytunum fáum við ótæka mynd
*guð(N)leg(L)dómur(N). Valhamla viðskeytisins ­dómur segir til um
að viðskeytið tengist nafnorðum en við umröðunina tengist það
12 Eina undantekningin sem ég hef fundið frá þessu er göfuglátur þar sem ­látur
virðist geta tengst viðskeytta orðinu ‚göfugur‘. Hins vegar er ekki víst að göfug­ sé
viðskeytt orð yfir höfuð, a.m.k. getur reynst snúið að færa sönnur á það.
tunga_23.indb 78 16.06.2021 17:06:50