Orð og tunga - 2021, Blaðsíða 50

Ásta Svavarsdóttir: Málnotkun í fjölskyldubréfum 39
og útgáfa kennslubóka kallaði líka á ákvarðanir um það hvað skyldi
kenna, þar á meðal hvaða afbrigði ætti að setja í forgrunn þar sem
tilbrigði voru í málinu. Skólaganga og þar með formleg menntun
umfram skyldubundna kennslu í lestri og síðar einnig skrift og reikn­
ingi var þó langt í frá almenn á 19. öld. Langflestir fengu tilsögn heima
hjá sér, barnaskólar voru lengst af fáir og fámennir og tók ekki að
fjölga fyrr en seint á öldinni, aðallega í þéttbýli. Um miðja öldina var
Bessastaðaskóli fluttur til Reykjavíkur, stækkaður verulega og varð
um leið Lærði skólinn. Hann var einungis fyrir pilta og eini starfandi
skólinn á framhaldsstigi þar til Kvennaskólinn í Reykjavík tók til
starfa 1874. Eftir það tók skólum smám saman að fjölga þótt próf úr
Lærða skólanum væri áfram lykillinn að frekari menntun.
3 Efniviður og aðferðir
3.1 Einkabréf frá 19. öld
Allar sögulegar málrannsóknir mótast að einhverju leyti af því
sem Labov (1994:11) kallaði „the art of making the best use of bad
data“ – list þess að nýta takmörkuð gögn á sem bestan hátt. Það á
við málheimildir frá 19. öld jafnvel þótt varðveitt gögn séu bæði
meiri að vöxtum og fjölbreyttari en frá eldri tímaskeiðum og gefi
því margbreytilegri mynd af málinu. Meðal þeirra eru einkabréf og
önnur persónuleg skrif eins og dagbækur og endurminningar sem
ritarar þeirra skrifuðu fyrst og fremst fyrir sjálfa sig og sína nánustu.
Slík sjálfskrif (e. egodocuments) eru talin endurspegla daglegt mál
fólks betur en aðrir ritaðir textar og komast nær töluðu máli, sýna
„mál nándar“ (e. language of proximity) öfugt við það „mál fjarlægðar“
(e. language of distance)2 sem birtist í formlegri ritmálstextum, og þau
hafa reynst mikilvægar heimildir um mál og málnotkun einstaklinga
og hópa frá félagsmálfræðilegu sjónarhorni (sjá m.a. Elspass 2012,
Elspass o.fl. 2007, Sandersen 2003, 2007, van der Wal og Rutten 2013,
Heimir F. Viðarsson 2019).
2 Þessi hugtök eru rakin til þýsku málfræðinganna Peter Koch og Wulf Oesterreicher
sem fjölluðu í grein frá 1985 (og öðrum greinum síðar) um flókið samspil talmáls
og ritmáls. Þeir litu m.a. svo á að alla málnotkun, hvort sem hún fælist í tali eða
riti, mætti staðsetja á skala frá því sem fólk skynjaði sem talmálslegt (e. conceptual
orality) til þess sem væri skynjað sem ritmál (e. conceptual written language) (sjá
Elspass 2007:5).
tunga_23.indb 39 16.06.2021 17:06:48