Orð og tunga - 2021, Blaðsíða 19

8 Orð og tunga
og textategundir. Hvað varðar breytilegt frumlagsfall má í þessu sam­
bandi nefna rannsókn Finns Friðrikssonar (2004:177–178) þar sem
þágu fallshneigðar varð ekki vart í rituðum textum tiltekins hóps en
á hinn bóginn kom hún fram í 14% dæma í töluðu máli hjá hinum
sömu málnotendum. Hér blasir við að muninn eigi ekki að skýra
sem tilviljun óháð miðli (tali/ritun) heldur hafi textategund, sam­
skiptaaðstæður, undirbúningur, viðhorf og viðleitni málnotenda til
að birta ákveðna mynd af sér í tilteknu samhengi, þ.e. atriði utan við
málkerfið í þröngum skilningi, haft þau áhrif á hluta þátttakendanna
að þeir sneiða a.m.k. stundum hjá þágufallsfrumlagi í ritun. Formleg
og óformleg málstýring kann að hafa skilað sér í því að einhver hluti
þátttakendanna hafi tileinkað sér að vera á varðbergi í vissum mál­
aðstæðum, m.a. við ritun og til að sýna sig í „viðeigandi“ hlutverki,
þ.e. búi við þá skilyrðingu að tilteknar ópersónulegar sagnir ræsi
aðgæslu með falli frumlagsins, í stað þess að frumlagsfallið ráðist,
óáreitt, af ómeðvitaðri virkni málkerfis þeirra.
Eins og áður var nefnt hefur verið sýnt fram á að málfræðilegt
umhverfi – persóna og tala frumlags – hefur sín áhrif á dreifingu
hvað varðar innri breytileika við val frumlagsfalls. Rannsókn Ástu
Svavarsdóttur (2013:102) leiddi í ljós að þolfallsfrumlögin mig og þig
með ópersónulegu sögnunum í könnun hennar voru hlutfallslega
miklu algengari en þegar um var að ræða 3. persónu fornöfn eða aðra
nafnliði. Sams konar niðurstöður er að finna í rannsókn Irisar Eddu
Nowenstein (2012:19), þ.e. að þágufallshneigðar gæti síst í 1. persónu
eintölu.
Þessi munur einkennir ekki aðeins mál fullorðinna. Rannsókn
Irisar Eddu á gögnum úr máltöku barna sýnir sama mynstur, sem
sé að þolfall var langalgengast hjá börnunum einmitt með 1. p. et.
(Iris Edda Nowenstein 2014:56). Iris Edda (2014:67) ályktar að innri
breytileikinn virðist „eiga rætur sínar að rekja til máltökunnar og vera
þar af leiðandi hluti af málkunnáttunni, frekar en að endurspegla
meðvitaðar leiðréttingar sem [séu] í raun lærð hegðun“.
Samt sem áður er það mat Irisar Eddu (2014:74) að „ekki [sé]
ástæða til þess að afneita algjörlega áhrifum félagsmálfræðilegs gild­
is þágufallshneigðar, sérstaklega þar sem þekkt er að fullorðið fólk
„leiðrétti“ mál sitt að einhverju leyti út frá félagsmálfræðilegum
breytum“. Þær leiðréttingar á eigin málfari sem Iris Edda víkur þarna
að koma einmitt vel heim og saman við umræðuna hér á undan um
áhrif ytri þátta á innri breytileika í notkun frumlagsfalls.
Í 3. kafla hér á eftir er sagt frá lítilli athugun á breytilegu málfari
tunga_23.indb 8 16.06.2021 17:06:47