Orð og tunga - 2021, Blaðsíða 49

38 Orð og tunga
bæði áhrif á samfélagsgerðina og samskiptamunstur fólks og það
mynduðust skil milli dreifbýlis og þéttbýlis sem ollu langvarandi
togstreitu þar á milli.
Á síðustu áratugum 19. aldar og í upphafi þeirrar tuttugustu var
sjálfstæðisbaráttan í algleymingi og hafði áhrif á alla menningar­ og
þjóðmálaumræðu, þar á meðal um tungumálið og æskilega þróun þess.
Ríkjandi hugmyndir um það, a.m.k. meðal áhrifamikilla stjórnmála­
og menntamanna, mótuðust mjög af aðdáun á fornmálinu og andstöðu
gegn erlendum áhrifum. Í samræmi við það töluðu samtímamenn um
„endurreisn“ málsins og viðleitni til málstöðlunar, einkum í ritmáli,
sótti fyrirmyndir til miðaldabókmennta og alþýðumáls til sveita og
fól í sér höfnun á málafbrigðum, orðum og orðalagi sem talið var
að mætti rekja til síðari tíma málbreytinga og/eða áhrifa frá öðrum
málum. Á sama tíma gætti aukinna áhrifa frá dönsku vegna vaxandi
samskipta við Danmörku, almennari dönskukunnáttu og tíðari ferða
milli landanna með batnandi samgöngum. Íslendingum sem sóttu
sér menntun og þjálfun í ýmsum greinum til Danmerkur fjölgaði og
sömuleiðis Dönum sem voru búsettir á Íslandi til lengri eða skemmri
tíma. Með þessu fólki bárust nýjar hugmyndir, margvíslegar nýjungar
og áhrif til Íslands, þar á meðal ný orð og orðalag sem settu svip sinn
á íslensku, hvort sem um var að ræða bein tökuorð eða óbein áhrif í
formi tökuþýðinga eða tökumerkinga. Slíkra áhrifa gætti ekki síst í
þéttbýli og reyndar hafði það orð legið á Reykjavík allt frá upphafi
aldarinnar að hún væri gróðrarstía danskra áhrifa, ekki síst í máli.
Þetta birtist víða (sjá Ástu Svavarsdóttur 2017:49–53), t.d. í bréfi frá
Árna Thorsteinssyni, þá nemanda í Lærða skólanum, til bróður síns
1846:
Reykjavíkurbúar eru misjafnir menn, tilfinningar þeirra eru
daufar eða engar í mörgum hlutum svosem hvað þjóðerni Ís­
lendinga snertir, málefni lands vors og málið okkar Islendsk­
una meta þeir lítils alteins og það sé gamall gripur ónítur og
sem farið sé að falla á.
(Bragi Þorgrímur Ólafsson 2004:26)
Viðleitni til málstöðlunar átti sér ekki einungis hugmyndafræðileg­
ar rætur heldur líka hagnýtar ástæður. Eftir því sem leið á öldina
jókst útgáfustarfsemi, ekki síst blaðaútgáfa, og hún varð hvati að
samræmingu í máli og vakti fjörugar umræður um stafsetningu.
Fjölgun skóla með vaxandi nemendafjölda á ýmsum skólastigum
tunga_23.indb 38 16.06.2021 17:06:48