Andvari - 01.01.2019, Side 164

GUNNAR SKARPHÉÐINSSON
Að sá í akur óvinar síns
Flest þekkjum við þá tilfinningu að ljúka við lestur skáldsögu eða vera um
það bil að sjá hvernig kvikmynd endar. Hvernig fer þetta nú allt saman á
endanum, hugsum við meðan á lestrinum eða sýningunni stendur. Sú þraut
rithöfundar að ljúka sögu eða leikriti eða einhverju sambærilegu listformi
á áhrifamikinn og eftirminnilegan hátt er eflaust gömul. Höfundurinn vill
skerpa á þeim hugmyndum og tilfinningum sem mestu máli hafa skipt hann
við sköpun verksins. Hversu langt má hann ganga til þess að verða ekki of
tilfinningasamur eða leggja fulleindreginn skilning og augljósan í sitt eigið
verk? Hvenær tekur hann of mikið frá lesandanum? Skýrir hann of mikið
eða lætur of lítið liggja á milli línanna? Þessum spurningum og vísast mörg-
um öðrum áþekkum vandamálum velta sennilega flestir höfundar fyrir sér.
Sænski fræðimaðurinn Peter Hallberg hefur fjallað rækilega um ótal margt
í skáldsögum Halldórs Kiljans. Þar á meðal hefur hann ritað grein um sögu-
lokin sjálf í verkum Halldórs.1 Þar fjallar hann um sögulokin í skáldsögunni
Sjálfstætt fólk (1934–1935). En lokakafli þeirrar sögu verður flestum lesend-
um minnisstæður. Kemur þar margt til. Bjartur hefur misst eignarjörð sína,
Sumarhús, og flytur enn lengra inn í heiðina því að Hallbera gamla, tengda-
móðir hans, á þar kotið Urðarsel. Lesandanum verður ljóst að Ásta Sóllilja á
ekki langt eftir og hún er í raun deyjandi í fangi Bjarts. Allt er þetta ærið nóg
til þess að orka sterkt á lesendur sem þekkja nú að leiðarlokum hina átaka-
miklu sögu fólksins í Sumarhúsum. Hallberg fjallar einkum um tvö megin-
efnisatriði eða þemu sem Halldór leiðir til lykta í lokakafla sögunnar, Blóð
í grasi.
Annars vegar er um að ræða endanlegt uppgjör Bjarts við þau skötuhjú
Gunnvöru og Kólumkilla. Þau hafa fylgt Bjarti og fólki hans allt frá upphafs-
kafla sögunnar og varpað oft og tíðum óhugnanlegum blæ yfir sögusviðið
eins og við þekkjum. Sá óhugnaður verður hvað rammastur í kindadrápinu
sem á sér stað í Sumarhúsum. Bjartur tekur nú minnismerkið, sem hann
hafði á veltiárum látið reisa Gunnvöru, og varpar því ofan af gilbrún á leið
sinni fram að Urðarseli:
Nú vissi hann fyrir víst að það var ekki hægt að hreinsa hana af Kólumkilla, hún
hafði altaf legið þar með honum, bæði á erfiðum tímum og í veltiárum, hún lá þar