Andvari - 01.01.2019, Síða 165

164 GUNNAR SKARPHÉÐINSSON ANDVARI
með honum enn. Enn einusinni höfðu þau brotið bæ fyrir einyrkjanum, þau eru söm
við sig öld frammaf öld, og það er vegna þess, að einyrkinn heldur áfram að vera
samur við sig öld frammaf öld.2
Hitt meginþema sögunnar er ótvírætt hið margþætta og tilfinningaþrungna
samband Bjarts og Ástu Sóllilju. Þau hafa nú loks náð saman eftir langan að-
skilnað en hann átti sér sína sársaukafullu sögu. En við lesendur getum ráðið
af orðum Hallberu, hinnar alvitru öldnu konu, að Ásta Sóllilja á skammt eftir
ólifað. Hún heyrist tuldra þar sem hún hefur lotið niður að Ástu Sóllilju sem
liggur í grasinu: „Já, ekki spyr ég að því. Ókyst á ég liðinn ennþá.“ Hallberg
ræðir og túlkar svo þessi tvö meginþemu en þá túlkun er ekki ætlunin að
ræða hér en víkja þess í stað að ályktunarorðum skáldsins sjálfs um ævikjör
söguhetju sinnar:
Það er til í útlendum bókum ein heilög saga af manni sem varð fullkominn af því að
sá í akur óvinar síns eina nótt. Sagan af Bjarti í Sumarhúsum er saga mannsins, sem
sáði í akur óvinar síns alt sitt líf, dag og nótt. Slík er saga sjálfstæðasta mannsins
í landinu.3
Þessi orð hafa almennt verið skilin á þann veg að með þeim vilji höfundur-
inn leggja áherslu á að Bjartur hafi í hinni hörðu lífsbaráttu sinni alla tíð
verið á villigötum. Í raun eigi hann samleið með rísandi verkalýðsstétt lands-
ins enda skilji hann Guðmund son sinn eftir hjá verkfallsmönnum í þorpinu
þegar hann ákveður að halda búhokri sínu áfram í Urðarseli. Með þessum
orðum girðir höfundurinn fyrir allan misskilning — sagan er ekki hetjusaga
eins og undirtitill hennar virðist gefa til kynna í frumútgáfunni frá árinu
1934. Þann undirtitil hlýtur lesandinn að skilja á tvíræðan hátt svo ekki sé
meira sagt. En Bjartur er greinilega ekki frjáls maður samkvæmt orðunum,
sem vitnað er til hér að ofan, hversu mikið sem hann lofar samt sjálfstæði
sitt í orði. Halldór hafði farið í ferð til Sovétríkjanna árið 1932 og skrifað bók
um þá ferð sem hann nefndi Í Austurvegi en hún kom út árið 1933. Þar er að
finna nokkra umfjöllun um marxisma og sumt úr ritum Leníns og Stalíns er
þar endursagt, t.d. um bændaánauðina og stöðu bænda almennt. Þrískipting
bænda í stórbændur, meðalbændur og smábændur, sem lesendur Sjálfstæðs
fólks átta sig snemma á við lestur sögunnar, mun eiga rætur að rekja þang-
að.4 Halldór skrifaði reyndar eftirmála við aðra útgáfu sögunnar, sem kom út
árið 1952, og þar tekur hann af öll tvímæli um þetta atriði.5
En hér var ekki hugmyndin að ræða marxísk áhrif á sögu Halldórs enda
hefur það oft verið gert.6 Það er hins vegar orðalagið „það er til í útlendum
bókum …“ sem vekur mann óneitanlega til umhugsunar. Er hér verið að vísa
til Bíblíunnar? Þar er víða talað um akra og sáðmenn og uppskeru – yfir-
leitt á myndrænan hátt. Frægust er líklega sú dæmisaga sem Kristur segir