Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.01.2018, Blaðsíða 89

92
gerðarinnar í Túns bergi60 og niðurstaða staða mála var blandað kerfi þar
sem kirkja réði flestum kirkjum en einkakirkjur hurfu ekki.
Þannig leystust mál þótt deilurnar hafi verið langvinnar og náð langt
yfir líftíma einstakra manna. Að fáum áratugum liðnum sést að konungs-
valdið efaðist ekki lengur um gildi kirkju rétt arins. Í bréfum konungs frá
1350 og 1354 kemur skýrt fram að hann teldi það landráð að virða ekki
frelsi kirkju og óhlýðnast kirkjurétti og biskupi.61 Heimildir sýna afdrátt-
arlaust að sættargerðin frá 1277 var undirstaða stjórnskipunarinnar til
langframa; árið 1458 staðfesti konungur til dæmis gildi „composicio milli
kirkjunnar og krúnunnar“ í ríkinu.62
Í því samhengi sem þetta er ritað má draga fram almenn atriði sem
hafa sagn fræði lega þýðingu. Eitt er að deilur á síðari hluta 13. aldar stóðu
ekki einfaldlega milli kon ungsvalds og kirkjuvalds og þess vegna var nið-
urstaðan heldur ekki sigur eða tap annars hvors þeirra. Miklu nær er að líta
svo á að sá „hvassi hvirfilvindur“ sem Árna saga segir að hafi lostið hjörtu
Norð manna og Íslendinga á árunum eftir 1280 hafi verið birtingarmynd
tilrauna ver ald ar höfð ingja til að verja rétt sinn sem hafi síðan gengið yfir
að mestu þegar sættir höfðu náðst í ögvaldsnesi 1297.
Þar með er sannarlega ekki sagt að allt hafi verið óumdeilt, en frá 14.
öld og fram undir miðja 16. öld var sættargerðin í Túnsbergi frá 1277 samt
sem áður undirstaða stjórn skip unar í landinu. Kirkjan hélt utan um hluta
ríkisvaldsins með sinn kristinrétt, rétt eins og konungur fór með sinn hluta
valdsins með Jónsbók. Sættargerðin var svo af num in við siða skipti þegar
konungur rauf sam band sitt við Rómakirkju og um leið féll kristinréttur
Árna úr gildi. Þaðan í frá var hann ekki nýr heldur þvert á móti tákn gamla
fyrir komu lags ins.
60 Magnús Stefánsson, „Frá goðakirkju til biskupakirkju“, bls. 223–226. Ýtarleg skil-
greining á hugtakinu staður er í rannsókn Magnúsar Stefánssonar, Staðir og staða-
mál.
61 DI III 98–99; DI II 857–858.
62 DI V 158–159. Sjá einnig Eldbjørg Haug, „Konkordat, – konflikt – privilegium:
Sættargjerden som indikator på forholdet stat-kirke fra Magnus Lagbøter til
Christian I (1273–1458)“, Ecclesia Nidrosiensis 1153–1537: Søkelys på Nidaroskirkens
og Nidarsprovinsens historie, ritstj. Steinar Imsen, Þrándheimi: Tapir forlag, 2003,
bls. 83–120.
Lára Magnúsardóttir