Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.01.2018, Side 158

134
ins fremur en annarra persóna í verkunum. Í báðum tilvikum var tekist á
um mörk sannleika og skáldskapar, í máli Þórunnar fór baráttan fram á
vettvangi dómstóla, en í tilviki Útlagans völdu þeir sem tengdust núpi að
nota fjölmiðla til að koma sínum vitnisburði um skólann á framfæri.
Niðurstöður
Lagalegur og siðferðilegur réttur rithöfunda til að nota raunverulegar fyr-
irmyndir í verkum sínum hefur verið nokkuð til umræðu hér á landi á
síðustu árum. Í þessari grein hafa verið skoðuð ólík dæmi þar sem höf-
undar hafa verið gagnrýndir fyrir meðferð á sannsögulegu efni í verkum
sínum. Þessi verk hafa verið skoðuð í tengslum við nýleg málaferli þar sem
höfundum var stefnt fyrir ærumeiðandi lýsingar í bókmenntum eða sjón-
varpsþætti. öðru málinu var vísað frá en í hinu var höfundur sýknaður.
Þessi dómsmál veita innsýn í hvernig sannsögulegar bókmenntir tengjast
lagaákvæðum um tjáningarfrelsi og ærumeiðingar, en í báðum tilvikum er
nauðsynlegt að huga bæði að hinum eiginlega bókmenntatexta og því sam-
félagslega samhengi sem hann tilheyrir.
Réttur til tjáningarfrelsis er varinn af stjórnarskránni og eru líklega
flestir sammála um mikilvægi hans í lýðræðisríki. Umræður um verk sem
notast við raunverulegar fyrirmyndir ættu því ef til vill frekar að snúast um
hvaða gildi hið sannsögulega hefur fyrir verkið og hvaða áhrif það hefur
á skilning lesenda á því en um hvort höfundum sé heimilt að skrifa um
ákveðin málefni. Það getur einnig skipt máli til hvaða bókmenntagreinar
verk er talið, enda hefur slíkt mikil áhrif á hvernig lesendur skilja og túlka
textann.
Þau sem gagnrýndu Jón Gnarr og Hallgrím Helgason og þótti á sér
brotið höfðuðu ekki opinber dómsmál gegn höfundunum en lögðu þess
í stað kapp á að segja „söguna“ með sínum hætti. Þeirra útgáfur birtust
í blaðagreinum og athugasemdum á samfélagsmiðlum en einnig í nýrri
ævisögu, Brynhildur Georgía Björnsson eftir Ragnhildi Thorlacius. Í báðum
tilvikum hafa gagnrýnendur verkanna nýtt annan vettvang en dómstóla
til að rétta sinn hlut. Þeir hafa komið skoðun sinni á framfæri án þess að
reyna að hefta með beinum hætti tjáningarfrelsi rithöfundanna. Þessari
leið fylgja þó ákveðnar hættur; hún getur til að mynda haft í för með
sér aukna umfjöllun um viðkomandi verk og jafnvel aukið sölu þeirra.
Búast má við að bækur þeirra Hallgríms og Jóns varðveitist lengur í manna
minnum vegna þeirrar gagnrýni sem þær fengu.
GuðRún BaldvInsdóttIR oG sólveIG ásta sIGuRðaRdóttIR