Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.01.2018, Blaðsíða 180

185
ur til að boða siðbótarguðfræði hér eða um 1530 og þá með brodd gegn
dýrlingadýrkun. Skömmu áður hafði hann dvalið við nám á Englandi og í
Þýskalandi.62 Þá var 16. öld hluti af þýsku öldinni svokölluðu en þá voru
umsvif Þjóðverja hér á landi mikil. Líklegt er t.a.m. að fyrsta lútherska
guðsþjónustan hér hafi verið flutt í kapellu þýskra kaupmanna í Hafnarfirði.
Það hefur þó tæpast haft mikil áhrif á landsmenn. Þá mynduðust ýmis fjöl-
skyldutengsl sem opnuðu fyrir djúptæk erlend áhrif á einstaka menn, þar á
meðal siðbótaráhrif. Það voru einmitt einstaklingar í slíkum tengslum sem
mynduðu hópinn eða „selluna“ sem hér á landi kom í stað víðtækrar sið-
bótarhreyfingar víðast erlendis. Hér eins og annars staðar hrintu mennta-
menn ekki síst í þjónustu kirkjunnar sem sé siðbót af stað. Þar er átt við þá
Gissur Einarsson (1512–1548) fyrsta lútherska biskupinn er numið hafði í
Þýskalandi; Odd Gottskálksson (d. 1556) nýjatestamentisþýðanda og síðar
lögmann sem alinn var upp í Noregi og hafði numið erlendis; bræðurna
Martein (1500–1576) síðar biskup og pétur (1505–1580 ) Einarssyni sem
um síðir gekk í þjónustu kirkjunnar en systir þeirra giftist til Englands
og þar ólst Marteinn upp; Eggert Hannesson (1515/18–1583) síðar lög-
mann og hirðstjóra en hann ólst a.m.k. að hluta upp í Þýskalandi og Gísla
Jónsson (1513–1587) síðar Skálholtsbiskup sem dvalið hafði erlendis og þá
einkum í Þýskalandi.63
Merking íslenska orðsins siðaskipti er vissulega fjölþætt. Líklega er
upphafleg merking þess, þegar það er viðhaft um „reformationina“ hér,
þó helgisiðaskipti, þ.e. róttæk breyting á helgisiðum kirkjunnar og þeim
trúarháttum sem helst tengdust opinberu kirkjulífi.64 Breytingar af þessu
tagi eru eðli máls samkvæmt mjög undir prestum komnar. Af þeim sökum
má líta svo á að prestastéttin sé eins konar gangráður í helgisiðaskiptum.
til að varpa ljósi á þetta má benda á að síðan um 1800 hafa tvær róttækar
breytingar verið gerðar á helgisiðum lúthersku kirkjunnar hér á landi. Fyrri
breytingin varð í kjölfar þess að Evangelisk-kristileg messu-saungs og sálma-
bók (svokölluð aldamótabók eða „Leirgerður“) kom út 1801 en hin síðari
1981 er núgildandi Handbók íslensku kirkjunnar kom út. Í fyrra skiptið var
62 páll Eggert ólason, Íslenzkar æviskrár iii, Reykjavík: Hið íslenska bókmenntafélag,
1950, bls. 92. Jónas Gíslason, „Um síra Jón Einarsson, prest í Odda,“ Söguslóðir:
Afmælisrit helgað Ólafi Hanssyni sjötugum 18. september 1979, ritnefnd Bergsteinn
Jónsson, Einar Laxness og Heimir Þorleifsson, Reykjavík: Sögufélag, 1979, bls.
281–295, hér 281, 287–292. Loftur Guttormsson, Frá siðaskiptum til upplýsingar,
bls. 49–50. Vilborg Auður Ísleifsdóttir, Byltingin að ofan, bls. 139.
63 Vilborg Auður Ísleifsdóttir, Byltingin að ofan, bls. 139–160.
64 Hjalti Hugaon, „Heiti sem skapa rými“, bls. 202–203.
SEiGFLJótANDi SiðASKipti