Fróðskaparrit - 01.01.1989, Page 9

TJÓÐSKAPARRØRSLA SUM SØGULIGT FYRIBRIGDI
13
búskaparskipanina, kapitalismuna, og siða-
skiftið, reformatiónina, sum partar av somu
søk: Eins og vinningur í handilslívinum var
sælan ein egin søk, og íløgur í bæði javnt
góðar. Framgongd í tí veraldliga var tekin
um stuðul úr erva, og trúgvin á tað skapandi
gav upp aftur meira framburðarhug.
Men tann nýggja borgarstættin kundi ikki
í krøvum sínum um vald og ávirkan í sam-
felagnum vísa til ætt og uppruna eins og
aðalin. Hon kundi tó vísa til tann týdning,
hon hevði fyri samfelagsins trivnað og gagn.
Aðalsættarbond gingu um landamørk - að-
alin var „internationalur“. Borgarastættin,
afturímóti, var „national“, avmarkað til egið
land ella ríki. Tí fekk hon eisini, sum frá
leið, á ein hátt somu áhugamál sum fúrstar-
nir, sum aftur kundu nýta borgarstættina
ímóti áðalinum, ið helt fast um framíhjá-
rættindi síni, sum t.d. skattafrælsi.
Hóast enn síggjast sjónarmið sum tey hjá
Max Weber, verður tó í dag ikki hildið, at
allir spurningar hesari gongd viðvíkjandi eru
so einfaldir at svara. Tað hevur eisini verið
roynt at gera tjóðskaparrørsluna til eitt úrslit
av upplýsingartíðini, t.d. seinna helmingi av
18. øld, og at seta hana í samband við koll-
veltingarnar í Amerika og Fraklandi - við
kravinum um rætt einstaklingsins og harvið
tjóðanna. Men eitt av høvuðseyðkennunum
við upplýsingartíðini var júst, at hon var
alheimlig, „kosmopolitisk“. Kortini hómast
tjóðskaparligir glottar aftan fyri alt tað al-
heimliga og alt tað klóka og skynsama, sum
samtíðarfólk løgdu dent á. Ikki minst sæst
hetta í tí heilt nýggja áhuga, sum lærdir menn
løgdu í vísindaligt innsavningararbeiði í hes-
um tíðarskeiði: I Onglandi gjørdi Samuel
Johnson stóru orðabók sína, Dictionary of
the English Language; í Fraklandi gjørdu
encyclopædistarnir sítt velduga innsavn-
ingar-, samskipanar- og útgávuarbeiði. I
Keypmannahavn og seinni í Føroyum sat
føroyingurin Jens Chr. Svabo trúliga við
sínum verki, og aftanfyri búði nógv meira
enn bert áhugi vísindamansins fyri sjáld-
somum lutum og fyribrigdum og hugurin at
bjarga teimum undan týning. Ferð eftir ferð
skínur alskurin til føðiland og fólk ígjøgnum
allan lærdómin.
Eingin ósemja er um, at romantikkurin
skundaði undir tjóðskaparligar kenslur.
Tann dentur, hann legði á ta einføldu menn-
iskjuna, á fortíðina og søguna, mátti bera
hetta í sær - og í hesum sambandi var tjóð-
skaparkenslan ikki stættabundin. Sam-
stundis fær henda kenslan ein guddómligan
dám. Serstakliga teir týsku romantikararnir,
og fremst teirra millum J.G. Herder, løgdu
dent á - og tað var náttúrligt í tí politiskt
sundurpettaða Týsklanoi - at Várharra
sjálvur hevði givið hvørjari tjóð síni eyð-
kenni, og fremst av øllum eyðkennum var
móðurmálið. Við hesum gjørdist tað ein
átrúnaðarlig skylda at røkja tær gávur, skap-
arin hevði givið. Hóast romantikkurin end-
aði sum ein konservativ - ikki at siga reak-
tioner - rørsla, kann eingin ivi vera um, at
hann ruddaði gøtuna - ikki minni enn alt vit
og skil í upplýsingartíðini - fyri tí komandi
fólkastýrinum - og gav vanligum menniskj-
um virði, sum aftur var grundarlag fyri kravi
um rættindi.
Søguliga, og heldur ikki heimspekiliga,
var ikki langt frá kravinum um sjálvsøgd
rættindi hjá einstaklingum til rættindi hjá
samfeløgum av einstaklingum, ið kendu seg
at hava felags virði, sum verd vóru at varð-
veita og menna. Soleiðis gjørdist tjóðskap-
arkenslan og tað virksemi, sum úr henni
kom, hitt sterkasta vápnið og hin sterkasta
grundgevingin í stríði tjóðanna fyri sjálv-