Fróðskaparrit - 01.01.1989, Blaðsíða 5

TJÓÐSKAPARRØRSLA SUM SØGULIGT FYRIBRIGDI
9
henda myndugleika (legitimitas), sum hann
hevur frá fólksins góðtøku (consensus) av
hesum myndugleika.
Ríki av hesum slag, t.e. har valdið yvir
einum ávísum landøki var avgerandi, eru
kend langt aftur í søguna og í ólíkum ment-
anum.
Men í 19. øld vaks fram ein nýggj berandi
grundregla undir bygnaði ríkisins - tann so-
nevnda tjóðskapargrundreglan (national-
itetsprincippið). Eftir hesi hugsjón átti hvørt
ríki at umfata eitt fólk, eina tjóð, t.e. at
ríkismark og tjóðarmark skuldu vera tað
sama.
Søguliga og ikki minst politískt voldi
henda meginregla, sum fyrst í Europa og
síðan um allan heim gjørdist ein politisk
læra, ein doktrin, ómetaligar trupulleikar hjá
gomlum myndugleikum. Har nógvar tjóðir
av søgunnar tilvild lógu innan sama ríkis-
mark, mátti tann nýggja ásannanin bera
upploysing og spjaðing við sær, tí tjóðirnar
vildu stovnseta egið ríki. Har nýásannaðar
tjóðir vóru innan mark hjá fleiri ríkjum,
mátti gongdin vera hin sama, tó soleiðis, at
upploysing samstundis kundi bera savning
við sær.
Av Norðurlondum var hitt danska konga-
ríkið etniskt (t.e. viðvíkjandi uppruna fólka-
bólkanna) tað mest samansetta. Longu væl
áðrenn Noreg fór frá Danmark í 1814, vóru
norðmenn farnir at vita til sín tjóðskaparliga.
Eftir sótu íslendingar og týskarar, sum frá
1830- og 1840-árunum fóru at gera vart við
seg. Seinni komu so føroyingar og at enda í
okkara tíð grønlendingar.
Roynđirnar eftir fyrra heimskríggj at um-
skipa tað politiska Europa-kortið eftir tjóð-
skapargrundregluni eydnaðust bert fyri ein
part. Tey nýggju lond, sum komu burtur úr tí
eysturríkska keisararíkinum og tí gamla
Russlandi, vóru minni samansett tjóðskap-
arliga enn tey gomlu stórríkini; men flest
teirra høvdu innan mørk síni stórar og smáar
tjóðskaparligar minnilutar, sum ikki allir
góðtóku yvirræði meirilutans. írar stríddu
sítt stríð. Eystanfyri skildust nýggj lond
burtur úr tí osmanniska/turkiska ríkinum,
og øll høvdu tey sínar minnilutar.
Sjálvavgerðarrættur tjóðanna fekk upp-
aftur verri kor uttan fyri Europa. Har kundu
hjálandafólk kortini minna á ta føgru grund-
regluna frá Versailles. Indarar høvdu tá
stríðst leingi. Men av álvara breiddist tjóð-
skaparkenslan og -rørslan ikki av álvara til
Asia og Afrika fyrr enn eftir 2. heimskríggj.
Hjálandastudentar í teimum gomlu „móður-
londunum“ lærdu og sóu ta nýggju frælsis-
rørsluna í t.d. París, í London, í Leyden og
Bruxelles. Hjálandahermenn, sum høvdu
barst saman við hjálandaharrunum fýri
teirra frælsi, skiltu illa, at sama frælsi var
ikki galdandi fyri teir. Økt áræði og sjálvsálit
í hjálondunum, nú ið hjálandaveldini illa
vóru ment at halda uppi hjálandaveldinum,
kundi bara fáa eina avleiðing. At her varð
komið til eitt tíðarhvarv, ásannaði sjálvur
leiðarin í heimsins størsta „imperium“,
bretski forsætisráðharrin Harold MacMillan,
tá ið hann í Afrika í 1960 kendi tann nýggja
broytingarvindin „The Wind of Change“,
sum júst tá fór um alt hitt svarta megin-
landið. Síðan hevur tann nýggja kenslan,
tann nýggja rørslan ella læran broytt alla ta
politisku heimsmyndina.
I søguvísindaligum bókmentum verða
orðalýsingar og -merkingar ógvuliga ójavnt
nýttar í hesum sambandi. Hetta kundi verið
eitt evni fyri seg; tí skulu bert nevnast nøkur
fá dømi. Ofta verður ein bólkur av menn-
iskjum, sum við grundarlag í felags mentan
hevur stovnsett eitt ríki ella strembar fram