Fróðskaparrit - 01.01.1989, Blaðsíða 8

12
TJÓÐSKAPARRØRSLA SUM SØGULIGT FYRIBRIGDI
samfelag altíð er „illitterert“, og eg haldi
heldur ikki, at tjóðskaparkensla og -rørsla
altíð eru aftursvar til búskaparligar og har-
við sosialar broytingar, hóast hesin møgu-
leiki í grundini hóskar betur til ta føroysku
gongdina enn ta íslendsku, har als einki
samband er at finna. Og eftir hesum áttu t.d.
- ella ikki minst - orknoyingar og hetlend-
ingar at hava fingið eina tjóðskaparrørslu -
men hon kom ikki! Ikki fyrr enn á okkara
døgum kom fram har ein rørsla, sum teir
ikki sjálvir rokna sum tjóðskaparrørslu, men
sum eina rørslu fyri at menna hesi samfeløg
sum serligar landspartar, regions, av Stóra-
bretlandi, regionalisma. Sostatt verður nið-
urstøðan hjá Gellner, ið hvussu er, ikki ein
almennur sannleiki, heldur ikki í hansara
egna ríki.
Nær skyldur við Gellner er írski-enski
granskarin Benedict Anderson, sum tó
stenđur marxismuni nógv nærri. Men eisini
hann fatar tjóðskaparrørslu sum nakað
óektað og „uppfunnið“. I verkinum Imag-
ined Communities (1986) viðger hann
spurningin um fyritreytir og framkomu. Sum
tað skilst av heitinum, eru tjóðir ikki náttúr-
lig úrslit av søgu og mentan og felags siða-
arvi, men bert samfeløg, ið fólk halda seg
vera. Tí eru tjóðir „imagined“ og læran
aftanfyri, nationalisman, søguliga og heim-
spekiliga følsk fyribrigdi. Fólk eru ikki tjóðir,
men verða tjóðir, uttan at vita, at tær eru
uppfunnar, gjørdar, skapaðar á følskum
grundarlag.
Benedict Anderson leggur stóran, kanska
størstan, dent á framkomuna og útbreiðsl-
una av prentlistini, sum gjørdist altjóða stór-
ídnaður eftir teim nýggju kapitalistisku regl-
unum um vinning. Skjótt var at stilla tørvin
á gudfrøðiligum ella kristiligum bókment-
um, tí tað vóru so fá, sum kundu nýta tær til
nakað, og hartil vóru tær á latínskum máli,
sum bert ein evarska lítil minniluti allastaðni
dugdi.
Men við siðaskiftinum gjørdust tey ymsu
„gerandismálini“ ikki bert kirkjumál yvir-
høvur; tey fingu eisini veraldliga eina heilt
aðra støðu enn fyrr, bæði sum umsitingarmál
og bókmentamál. Soleiðis varð til ein heilt
nýggjur marknaður hjá tí kapitalistiska
prentídnaðinum. Bøkur breiddust út í hvønn
krók, og við teimum komu heilt nýggir sam-
skiftis- og sambindingarmøguleikar. Tað
nýggja skriftmálið var sjáldan fólksins dag-
liga „móðurmál“, men ein óektað skapan
ella ein felagsnevnari, sum í grundini ikki
var málið hjá nøkrum. Soleiðis verður sam-
bært Benedict Anderson eisini hugsanin um
felags mál sum ein av høvuðstreytunum fyri
tjóðskaparrørslu ósonn ella misskilt.
Her kann longu nú vera áhugavert at um-
hugsa henda almenna „sannleika“ í tí før-
oyska døminum.
V
Hetta má vera leiðin yvir í spurningin um,
hvussu djúpar røtur tjóðskaparligar kenslur
hava aftur í søguna. Hans Kohn heldur seg
kunna finna tær bæði í miðøld og fornøld,
hóast innihald og eginleikar ikki kunnu vera
lík.
Týski søgumaðurin og sosiologurin Max
Weber heldur hetta fyribrigdið koma fram í
16. øld við tí økta handlinum - serliga hjá-
landahandlinum eftir tær stóru landfinning-
arnar - teimum vaksandi býunum og fram-
komuni har av eini múgvandi og ráðaríkari
borgarastætt. I tí slóðbrótandi verkinum Der
protestantische Ethik und der Geist des
Kapitalismus (1904) viðger hann ta nýggju