Morgunblaðið - 26.03.1988, Blaðsíða 36

36
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 26. MARZ 1988
Ævar R. Kvaran:
Þijú hundruð ár írá fæðingu
hins mikla Swedenborgs
Hugsið ykkur mann, sem í senn var doktor í
heimspeki, stærðfræðingur, eðlisfræðingur,
stjömufræðingur, steinafræðingur, líffærafræð-
ingur, líffræðingur og sérfræðingur í málm-
vinnslu. Auk þess var hann uppfinningamaður *
og hafði hugboð um margar nútímauppgötvanir.
í einu rita sinna, sem heitir Principia, kom
hann fram með kenningar um stjömuþoku sextíu
og tveim árum á undan La Place og tuttugu og
einu ári áður en þeir, hann og Kant, birtu skoðan-
ir sínar.
Nægir það raunar eitt til þess að tryggja Swed-
enborg tignarsæti í ríki vísinda og heimspeki.
Og þó er enn ekki allt upptalið. Þessi maður var
einnig ófreskur.
Árið 1759 var hann staddur í Gautaborg og sá
fyrir sér stórbruna, sem á sama tíma fór fram
í Stokkhólmi í 450 km fjarlægð. Hann lýsti brana
þessum í smáatriðum, hveiju húsi sem brann
fyrir sig og sendi þegar borgarstjóra Gautaborg-
ar skýrslu um atburðinn.
Þótti þetta eins og nærri má geta allkynlegt,
en þó óx undran manna enn meir, þegar í ljós
kom við rannsókn síðar, að lýsing hans var al-
gjörlega sannleikanum samkvæm. Maður þessi
sá m.ö.o. í gegn um holt og hæðir, þegar því
var að skipta.
í nýjustu útgáfu ensku alfræðibókarinnar er
Swedenborg ekki veitt minna rúm en sjálfum
Einstéin, svo sjá má af því, að hér fer enginn
meðalmaður; enda var hann, sökum ótrúlegrar
þekkingar oft nefndur „Aristoteles Norður-
landa".
Emanuel Swedenborg 1734.
Maður þessi var Svíinn
Emanuel Swedenborg,
sem uppi var 1688—
1772. I janúarmánuði
sl. voru 300 ár liðin
frá fæðingu hans. Hann fæddist í
góðum efnum. Faðir hans var bisk-
up, vinur sænsku konungsfjölskyl-
dunnar, stórgáfaður og mikilsmetinn
maður. Móðir hans var hins vegar
ósköp venjuleg kona, hyggin og heið-
arleg dóttir námuforstjóra ríkisins.
Við fæðingu drengsins varð föður
hans litið til himins og ákvað að
hann skildi heita Emanuel, sem þýð-
ir „Guð er með oss“. En hin hagsýna
móðir hafði meiri áhuga á að vita
hve mikið sveinninn vó.
Að sið kirkjunnar manna var hon-
um veitt strangt uppeldi, sem lagði,
honum þungar skyldur á herðar.
Snemma fór að bera á óvenjulegum
gáfum hans og sterkum persónuleik.
Um æsku sína segir hann hæversk-
lega einhvers staðar: „Ég lét í ljós
hugsanir, sem ullu furðu foreldra
minna og sögðu þau stundum, að
vissulega töluðu englar af munni
mínum."
Aðeins 22 ára er hann orðinn fulln-
uma doktor í heimspeki við Uppsala-
háskóla. Vildi stundum bregða fyrir
hroka hins óþroskaða snillings á
þessum árum í setningum, eins og
þessum: „Þetta er staður lítilla tæki-
færa; nám mitt og rannsóknir eru
alls ekki metnar af þeim, sem ættu
að hvetja mig.“
Hann pakkaði því að lokum saman
bókum sínum og lagði í reisu vestur
yfir meginlandið um Holland, Frakk-
land og til Englands. Frá Lundúnum
skrifar hann foreldrum sínum m.a.:
„Ég stúdera Newton á hverjum degi
og mig langar mjög til að sjá hann
og heyra." Og nokkrum vikum síðar
skrifar hann: „Hvað viðvíkur stjömu-
fræðinni, þá hef ég tekið í henni
þeim framföruih, að ég hef upp-
götvað ýmislegt, sem ég hygg að
geti verið til mikilla nota við það
nám. Ég hef þannig uppgötvað
óbrigðula aðferð til þess að ákvarða
lengdargráðu á jörðinni með stoð
tunglsins...“
Omettanleg fróðleiksfýsn hans
kenndi honum að færa sér allt í nyt,
jafnvel það hvar hann valdi sér hús-
næði. Hann sagði: „Ég færi mér
húsnæðið í nyt. Fyrst bjó ég hjá úr-
smiði, síðan trésmiði og nú er svo
komið, að ég er sjálfur farinn að
smiða stærðfræðileg verkfæri."
Emanuel kynntist brátt lærðustu
mönnum Bretlands og var af þeim
mikils metinn. En öðru máli gegndi
um föður hans, herra biskupinn, sem
taldi að þetta vísindafikt hans leiddi
ekki til neins góðs. Nú steðjaði vandi
að hinum verðandi snillingi, því herra
biskupinn, faðir hans, ákvað að lokka
hann aftur heim til Svíþjóðar, svo
hann gæti snúið sér að einhveiju
„heiðarlegu starfi".
Og gamli Swedenborg var ekki í
vandræðum með aðferðina. Hann
hætti blátt áfram að senda stráknum
peninga. „Heimastyrkurinn er á þrot-
um,“ skrifar Emanuel. „Námið er
gert mér ókleift, sökum fjárskorts.
Mig furðar að faðir minn skuli ekki
hirða meira um hag minn en svo,
að Iáta mig lifa, eins og undanfarið
í meira en sextán mánuði á tæpum
fímmtíu pundum ... Það er hart að
lifa án matar og drykkjar, eins og
einhver umrenningur — jaftivel fyrir
mann, sem er að uppgötva leiðir til
þess að mæla tunglið."
Þótt Emanuel sárnaði skiljanlega
skilningsleysi föður síns, þá hélt hann
ótrauður áfram mælingum sínum og
vélasmíðum. Hugur hans var fullur
af alls konar áætlunum, sem hann
sífellt reyndi að láta koma að hag-
nýtu gagni. Riss hans af ýmiskonar
vélauppgötvunum voru vinum hans
hreinustu rúnir, en þeir litu á þetta
sem fjarstæðukennda hugaróra sér-
vitrings.
Vart var við öðru að búast á 18.
öld, þegar vísindalegir fordómar lifðu
góðu lífi, að menn botnuðu til dæm-
is nokkuð í uppdrætti að skipi, sem
ásamt áhöfn sinni var ætlað að kafa
undir yfirborð sjávar hvar sem þurfa
þætti og gæti þannig valdið óvina-
flota feiknatjóni. Hér voru sem sagt
kafbátar nútímans komnir á kreik í
hugarheimi þessa merkilega manns.
Þá gerði hann áætlanir um það,
hvemig flytja mætti skip yfir þurrt
land og sá fyrir sér „loftbyssunni,
sem gæti skotið sjötíu skotum, án
þess að hana þyrfti að hlaða, og að
ógleymdu „fljúgandi skipi", sem flutt
gæti farþega gegnum loftið.
Þessa síðustu uppfínningu, teikn-
ingu af fljúgandi skipi sendi hann
til fremsta eðlisfræðings Svíþjóðar.
En sá góði maður botnaði hvorki upp
né niður í „þessari bölvaðri vitleysu“,
eins og hann kallaði það. Og hinn
mikli vísindamaður tók að útskýra
fyrir unga manninum, eins og drepg-
hnokka, sem skilur ekki einföldustu
hluti, að það væri jafnmikil fjarstæða
að ætla sér að fljúga með tæknileg-
um aðferðum, og að finna upp eilífð-
arvél eða breyta eir í gull. Og hann
sendi Emanuel langt bréf, þar sem
hann þóttist sanna með ótal formúl-
um og tölum, hvflík ógnarfjarstæða
•það væri, þegar mönnum dytti í hug
að fljúga í loftinu.
Og eins og frumlegir hugsuðir
allra tíma varð Swedenborg að lifa
aleinn í draumaheimi sinum. En þetta
voru draumar vísindamanns, sem
gæddur var innri sýn og krafti spá-
mannsins.
En Swedenborg var einn hinna fáu
hugsuða, sem grundvallaði þekkingu
sína á trú. Sú var sannfæring hans,
að ný svið, nýir heimar biðu þess að
finnast, en til þess þyrftu bæði hugs-
un og trú. Hér þyrfti að koma til
hugarafl og trú manna, sem samein-
uðu í sér skáldið og vísindamanninn.
Þeir einir gætu brúað bilið milli heim-
anna með því að breyta hugsun í
sannreynd.
Og það var einmitt þetta sem
Swedenborg, afkvæmi trúarbragð-
anna og fóstursonur vísindanna hefði
í hyggju að reyna.
Að lokum sneri þessi „eilífðarstúd-
ent“ heim frá sannleiksleit sinni í
framandi löndum. Hann var nú full-
orðinn, en samt hafði hann ekkert
fast starf. Faðir hans gerði nú lo-
katilraun til þess að koma fastri jörð
undir fætur þessa „reikula" sonar
síns. Hann hagnýtti sér sambönd sín
við sænsku hirðina og tókst að vekja
athygli hins fræga konungs Karls
XII á málinu. Konungur bauð
Emanuel stöðu í ráðuneyti námamála
og hinn ungi Swedenborg tók því.
En um þetta leyti henti Sweden-
borg ný reynsla, sem átti eftir áð
hafa djúp áhrif á hann. Hann varð
sem sagt logandi ástfanginn af dótt-
ur hins fræga eðlisfræðings, sem
hafði vakið hann svo hranalega af
draumum sínum um mátt mannsins
til þess að fljúga um loftin blá.
Þótt hinn frægi maður hafi litið á
uppfinningaáætlanir Emanuels sem
barnaskap, þá sýndi hann samt að
hann mat þekkingu hans og bauð
honum hönd eldri dóttur sinnar. En
hér fór sem oft endranær, að dóttir-
in lét sig engu skifta þekkingarmat
föður síns og lofaðist öðrum manni.
En Emanuel flýtti sér að segja föður
hennar, að hann tæki það ekki nærri
sér. Það væri nefnilega yngri dóttir-
in, sem hjarta hans þráði. Og gamli
maðurinn var ekki seinn að leggja
hjúskaparsáttmála fyrir hina ungu
stúlku, sem var tæpra sextán ára
gömul. Hann krafðist þess, að hún
undirritaði trúlofun sína og Sweden-
borgs. Og veslings stúlkan þorði ekki
að andmæla og skrifaði skjálfandi
undir. En hún unni öðrum manni.
Tíminn leið og Swedenborg hugg-
aði sig við það að lesa daglega þenn-
an samning, sem tryggði honum að
éignast hana einhvem tíma í framtí-
ðinni. En einn morgunn var samning-
urinn horfinn og fannst hvergi. Skýr-
ingin var sú að bróðir hinnar örvænt-
ingarfullu heitmeyjar hafði stolið
samningnum og fært henni.
Og þannig uppgötvaði ungi mað-
urinn, sem hafði rannsakað hin tor-
skildustu lögmál náttúrunnar, að
hann botnaði ekkert í tilfinningalífi
ungrar stúlku. Hún unni honum ekki.
Það hafði því fremur verið vísinda-
maðurinn í honum en dulhyggjumað-
urinn, sem athugaði hana. Og eins
og ungra manna er siður strengdi
Swedenborg þess heit að verða aldr-
ei ástfanginn aftur. En sá var munur-
inn, að hann hélt heit sitt.
Ekki var þetta hinum tilfinninga-
næma unga manni sársaukalaust.
Hann átti jafnvel erfítt með að vinna.
En viljasterkur maður lætur ástar-
sorgir ekki buga sig; síst af öllu,
þegar hann er að vinna að verk-
fræðilegum áætlunum um það,
hvemig eigi að flytja galeiður kon-
ungs yfir þurrt land, byggja skurði,
rannsaka málmauð jarðar og ofaná
allt þetta með áætlun um að skrifa
heimspeki alheimsins.
Þegar hér er komið sögu hafði
föður Emanuels verið veitt sæti í
lávarðadeildinni. Þetta opnaði nýja
möguleika fyrir hinn unga mann, ef
hann færði sér stjómmálaaðstöðu
föður síns í nyt. En hann hirti ekk-
ert um það. Hann hélt áfram að vera
auðmjúkur nemandi og nafnlaus ráð-
gjafi í tæknimálum. Hann kaus held-
ur að skrifa ritgerðir um óendanleik-
ann, en telja atkvæði. Stundum fékk
hann leyfi ríkisstjómarinnar til þess
að ferðast til útlanda í rannsóknaer-
indum. Honum hafði verið boðin
prófessorsstaða við Uppsalaháskóla,
en hafnað henni sökum þess, að hann
vildi vera óhindraður af þröngum
kröfum kennslusjónarmiða.
Hugur hans hafnaði fangelsi
kennslustofunnar. Gáfur þessa
manns .létu sér ekkert í heiminum
óviðkomandi. Hann var jafnstórkost-
lega ósvífinn í forvitni sinni og ofur-
menni endurreisnartímabilsins,
Leonardo da Vinci. Hann var með
nefið niðrí öllu. Á ferðalögum sínum
heimsótti hann bókasöfn, málverka-
söfn og hvers konar söfn önnur;
kirkjur, klaustur, heilsuhæli og leik-
hús. Já, leiksviðið var honum jafn-
heilagt og kirkjan. Hann unni verk-
um skálda engu síður en Guðs orði.
Það var bjart yfír þessum manni.
Hann var heilbrigður á sál og líkama.
Samúð hans umvafði allt og einnig
bjartsýni hans um endanleg örlög
mannsins. Þessi bjartsýni átti rætur
sínar að relq'a til trúar hans á tak-
markalausa hæfíleika mannlegs hug-
ar, sem nútímavísindin undirstrika
nú daglega. Swedenborg orðar þetta
skemmtilega: „Ævintýrum mannsins
eru engin.takmörk sett. Þegar Kól-
umbus fann leiðina til nýja megin-
landsins sigldi hann ekki einungis
gegnum vötn og vinda Atlantsála,
heldur vötn og vinda síns sterka og
leitandi vilja."
Og hvað Swedenborg . sjálfan
snerti náði hann nú einnig nýjum
áfanga í sinni leit. Hann tekur að
efast um fullkomleik vísindanna, eins
og þau voru. Það virtist næstum því
eðlilegt að láta sér koma til hugar
að finna upp einhvers konar æðri
vísindi. Vfsindi sem séu vísindum
ofar.
Hann tekur nú að leggja frumdrög
að Hagfræði dýrarfkisins — sem
er víðtæk rannsókn á mannlegum
líkama, þar sem dregnar eru saman
niðurstöður líffærafræðinga um
taugar, vöðva, bein og blóð. En
Swedenborg á engan sinn líka. Hann
lætur hér ekki staðar numið. Honum
nægir ekki að lýsa í vísindarann-
sóknum sínum. Hann verður einnig
að túlka. Allt í æðra tilgangi. Hann
sagði: „Ég ætla að rannsaka bæði
frá líkamlegu og heimspekilegu sjón-
armiði alla líffærabyggingu líkamans
með þekkingu á sálinni sem lokatak-
mark.“
Hann ætlaði sér því hvorki meira
né minna en að rannsaka hreyfingar
andans á sama hátt og Harvey hafði
uppgötvað hringrás blóðsins. Hann
taldi allt verk vísindamanna fortí-
ðarinnar undirbúning þessarar miklu
leitar, eða eins og hann orðaði það:
„Tími er til þess kominn að láta úr
höfn og sigla útá opið haf.“
Hér var leitað orsaka hlutanna;
reynt að finna hvar lífsaflið á aðset-
ur. Orðalag þessa verks var ætlað
vísindamönnum, en boðskapurinn
leitendum í andlegum efnum. Honum
var fullljóst hve djarfur hann var.
Hinir lærðu kynnu að hlæja að niður-
stöðum hans. Það var satt að segja
stórhættulegt á þessari öld Alexand-
ers Popes að tala opinberlega um
mannssálina. Swedenborg hefur vað-
ið fyrir neðan sig. Fremst á bók sína
skrifar hann tilvitnun í Stóu-heim-
spekinginn Seneca: „Sá sem ber fyr-
ir bijósti fólk sinnar eigin aldar, kem-
ur aðeins fáum að gagni. Mörg þús-
und ár, margar kjmslóðir eiga enn
eftir að koma: Hafið það í huga.“
Nú komum við að einu furðulega
fyrirbæri, sem sögur fara af. Hugur
Swedenborgs opnast eins og eggja-
skum og sólbirta annars heims brýst