Andvari - 01.01.2001, Blaðsíða 164

162
soffi'a auður birgisdóttir
ANDVARI
„varð manneskjan sem slík ekki að sjálfstæðu viðfangsefni „snoturra vís-
inda“ fyrr en á seinni hluta átjándu aldar. Fram að þeim tíma er eins og
íslenskum rithöfundum hafi verið ofviða að lýsa tilfinningalegri reynslu sinni
svo nokkru næmi.“4
En fyrst í röð eiginlegra sjálfsævisagna á íslensku er Reisubók séra Olafs
Egilssonar (1564—1639) en Ólafur var í hópi þeirra sem rænt var í Vest-
mannaeyjum í svonefndu Tyrkjaráni og færður sem bandingi til Alsír árið
1637. Matthías Viðar segir sögu Ólafs lýsa:
ánauð, missi og hrakningum, ferð inn í ókennilegan heim, en um leið [sé] hún andleg
viðureign, leiðangur hið innra; höfundur reynir að samræma trú sína og reynslu, raða
einstökum atburðum í samhengi og gæða þá tilgangi. Það gerir hann með því að laga
upplifun sína að guðfræðilegri fyrirmynd; hún á að staðfesta eilíft gildi píslarsögunnar
- að líf hvers manns, hverrar þjóðar, er píslarsaga og krossfestingarupprisa.5
Að mati Matthíasar Viðars hefur reisubók séra Ólafs því „táknrænt hlutverk
líkt og píslaryfirbót miðalda, kjarni hans er viðurkenning staðreyndar en ekki
persónuleg játning, enda lýtur frásögnin formgerð þrautagöngu; sagt er frá
krossfestingu þjóðar, þraut hennar og upprisu í mynd prests.“6
Tvær aðrar merkar reisubækur frá sautjándu öld fylgja í kjölfarið á Reisu-
bók séra Ólafs Egilssonar en það eru Reisubók Jóns Olafssonar Indíafara,
sem kom út 1661, og Reisusaga Asgeirs Sigurðssonar snikkara sem skrifuð
er að öllum líkindum á síðustu árum sautjándu aldarinnar. Sú fyrrnefnda er
merkileg fyrir margra hluta sakir, hún býr yfir margbreytilegri frásagnarhætti
og stíl en hinar bækumar og eins og Matthías Viðar bendir á þá er hún mót-
sagnakenndari og írónískari, „veröldin er ekki skilgreind fyrirfram líkt og hjá
séra Ólafi heldur verður hún til við upplifun einstaklings“.7
Á árunum 1784—1791 skrifar séra Jón Steingrímsson, oft kallaður eld-
klerkurinn, sjálfsævisögu sem hann kallar: Æfisaga Jóns prófasts Stein-
grímssonar eptir sjálfan hann. Ævisögu séra Jóns er unnt að tengja bæði við
verk Ágústínusar og Rousseau. Fyrir honum virðist nefnilega hafa vakað
öðrum þræði að rétta við álit sitt í augum samtíðarmanna sinna og eftirkom-
anda. Markmið Jóns var að segja sannleikann um líf sitt, frá sínu sjónarhomi,
svo „frómlega og einfaldlega“ sem honum er unnt án nokkurrar „stílunar-
viðhafnar“, eins og hann orðar það sjálfur. í bók sinni um ævisögu Jóns
Steingrímssonar og önnur sjálfsævisöguleg skrif frá átjándu og nítjándu öld
bendir Eiríkur Guðmundsson á að séra Jón stendur að vissu leyti á mörkum
tveggja tíma; í sögu hans má sjá þræði sem rekja má allt aftur til heilags
Ágústínusar; hann „ber kennsl á sjálfan sig sem syndara [...] talar um „gjá-
lífisár" sín, bernskuna, en þá er manninum hættast við falli, samkvæmt
Ágústínusi.“8 í verki Jóns má einnig sjá áhrif helgisagnahefðarinnar; hann
tekur út syndir sínar „með líkamlegum áverkum eða kvillum eins og algengt