Hugur - 01.01.2002, Blaðsíða 84

Hugur
Atli Harðarson
greina. Heimspekingar reyndu að sjá ágreininginn í víðara samhengi,
komast að kjarna málsins. Niðurstöður þeirra byggðust oftast á grein-
ingu hugtaka (eins og náttúrulögmál, sannleikur, líkindi) en þeim var
samt ætlað annað og meira hlutverk en að varpa ljósi á störf vísinda-
manna. Þær áttu að skera úr um hvað væru réttnefnd vísindi og hvað
ekki. Heimspekingarnir voru hér í hlutverki löggjafa og dómara. Það er
ekki útilokað að heimspekileg greining á hugtökum eins og náttúrulög-
mál, sannleikur og líkindi leiði í ljós að lögmál af einhveiju tagi séu
aldrei svo mikið sem líkleg og hvað þá sönn. Heimspekingar eiga stund-
um erindi í dómarasæti þótt meginhlutverk þeirra sé að túlka,
gagnrýna, greina og skýra.
í framhaldsskólum eru nemendum kennd ýmis vísindi. Eigi að leggja
rækt við gagnrýna afstöðu til vísindanna er eðlilegt að þeirri kennslu
fylgi einhver umræða um vísindalegar aðferðir. Sé tekið að rökræða
þessar aðferðir eru líkur á að umræðan endi í einhvers konar vísinda-
heimspeki og þá skiptir máli að kennarinn hafi eitthvert vit á efninu.
Mér finnst eðlilegt að álykta af þessu að æskilegt sé að a.m.k. hluti af
kennurum sem kenna raunvísindi og félagsvísindi á framhaldsskólastigi
kunni eitthvað fyrir sér í vísindaheimspeki. En það væri samt allt of
langt gengið að ætla vísindaheimspeki eitthvert forystuhlutverk í
kennslu raunvísinda og samfélagsgreina.
Siðfræðin tengist siðferðinu með svipuðum hætti og vísindaheimspek-
in tengist vísindunum. Siðfræðingar greina hugtök eins og réttlæti,
frelsi, farsæld. Þeir rannsaka og rökræða kenningar um hvernig lífinu
verði best lifað og leiða í ljós mótsagnir í hugmyndum manna um sið-
ferðileg efni. Stundum setjast þeir líka í sæti löggjafa eða dómara.
Rökræður um siðferðileg efni, eins og þær sem sprottið geta af lestri
skáldverka, gera yfirleitt ráð fyrir sameiginlegum skilningi á hugtökum
sem notuð eru. En þegar djúpstæður ágreiningur rís eða umræðan lend-
ir í ógöngum þá þarf að huga nákvæmlega að hugtakanotkun, beita
heimspekilegri rannsókn til að leiða í ljós mótsagnir eða eyða ágreiningi
með því að sýna fram á að hann byggist á misskilningi.
Eigi einhverjar námsgreinar (bókmenntir, lífsleikni eða samfélags-
greinar) að vera vettvangur fyrir gagnrýna umræðu um siðferðileg efni
þá má gera ráð fyrir að þar sé a.m.k. stundum þörf fyrir kennara sem
hefur æfingu í heimspekilegri siðfræði. Með þessu er ekki sagt að
gagnrýnin umræða um siðferðileg álitamál sé ævinlega á heimspekileg-
um nótum. Þótt siðfræði sé ein grein heimspeki hafa heimspekingar eng-
an einkarétt á umræðu um siðferðileg efni. Heilsufræði, hagfræði og sál-
arfræði fjalla hver með sínum hætti um mannlega heill og mörg siðferði-
leg álitamál verða ekki leidd til lykta án þess að stuðst sé við niðurstöð-
82
J