Uppeldi og menntun - 01.01.2005, Síða 80

sem eldri bækur geta verið notaðar samhliða, eða í stað nýrri bóka. Notkun bóka
getur einnig verið mismunandi frá ári til árs og á milli skóla. Til þess að fá vitneskju
um hvaða bækur eru notaðar þyrfti að gera rannsókn á raunverulegri notkun þeirra
í grunnskólunum en það var fyrir utan megináherslur þessarar rannsóknar. Einnig
var áhugavert að taka eldri námsbækur með til þess að eiga möguleika á því að skilja
sögulegar breytingar og samfellu í birtingamyndum Afríku og framandleika. Áhersla
á eldri bækur felur þó í sér að afmörkun rannsóknarinnar sem rannsókn á grunn-
skólabókum raskast nokkuð þar sem skilgreining á skólastigunum hefur breyst tölu-
vert í gegnum tíðina.
Eins og fram kemur í inngangi Inga Sigurðssonar og Lofts Guttormssonar í ritinu
Alþýðumenning á Íslandi 1830–1930 tóku lög um uppfræðslu barna í skrift og reikningi
ekki gildi á Íslandi fyrr en árið 1880 og á síðustu áratugum 19. aldarinnar risu eigin-
legir barnaskólar (Ingi Sigurðsson og Loftur Guttormsson, 2003). Sumar af elstu bók-
unum eru því ekki grunnskólabækur í nútímaskilningi þess orðs en segja engu að síð-
ur sína sögu um viðhorf og ímyndir í námsbókum fyrr á tímum. Annar ókostur við
að nota bækur frá ólíkum tíma tengist því hversu margar bókanna höfðu verið end-
urútgefnar nokkrum sinnum, gjarnan í örlítið breyttri mynd. Eins og fyrr er sagt fól
hluti rannsóknarinnar í sér könnun á tíðni ákveðinna fyrirbæra í bókunum með notk-
un gátlista og því mikilvægt að skilgreina hvenær bók væri það mikið breytt að hún
ætti að birtast aftur í gátlistanum. Hugtakanotkun gat til dæmis hafa breyst mikið eða
köflum verið bætt við, svo nauðsynlegt þótti að setja nýrri útgáfu bókarinnar inn í
gagnasafnið eins og um nýja bók væri að ræða. Þessu tengt má nefna að skilgreina
varð hvenær litið var svo á að bækur fjölluðu um Afríku. Ákveðið var að útiloka bæk-
ur þar sem heiti heimsálfunnar kom fyrir en ekki var um neina eiginlega umfjöllun
um álfuna að ræða. Ákveðnar bækur voru á gráu svæði og þá sérstaklega bækur þar
sem minnst var á Tyrkjaránið en þær voru ekki taldar með, þá aðallega vegna þess að
um mjög stutta umfjöllun var að ræða. Í bók Gunnars Karlssonar segir, til dæmis: „Þá
komu hingað sjóræningjar frá Alsír í Norður-Afríku og rændu fjölda fólks og fluttu
það með sér í þrældóm til heimalands síns.“ … „Því er þetta kallað Tyrkjarán að Al-
sír tilheyrði Tyrkjaveldi þegar þessir atburðir gerðust“ (1999 [1986]), bls. 46).
Önnur vandkvæði rannsóknarinnar tengjast smæð íslensks samfélags. Markmið
hennar er ekki að gagnrýna einstaka höfunda eða nálgun þeirra, heldur að skoða
upplýsingar um ákveðna félagslega skilgreinda hópa og sögulega tengingu þeirra
við eldri birtingarmyndir. Mannfræðingurinn James Clifford (1988) hefur bent á að
orðræðugreining er að mörgu leyti ósanngjörn gagnvart höfundum verkanna því
hún hefur í raun ekki áhuga á þeim boðskap sem þeir vilja koma á framfæri heldur
tengslum verka þeirra við önnur verk. Höfundar námsbóka eru einnig mótaðir að
einhverju leyti af ráðandi viðmiðum í eigin samfélagi og þeim þörfum sem námsbók-
in á að uppfylla. Hér er augljóslega ekki verið að meta gæði bókanna í heild enda ein-
göngu ákveðnir hlutar bókanna skoðaðir. Ágætar námsbækur geta óafvitandi endur-
tekið eða átt þátt í að skapa ákveðnar staðalmyndir. Það sem gerir námsbækur
einmitt sérlega áhugaverðar er að þær endurspegla að einhverju leyti heimssýn þess
samfélags sem höfundarnir tilheyra og þá þekkingu sem þykir rétt, eðlileg og hlut-
laus í því samhengi.
M E N N T A Ð A R O G V I L L T A R Þ J Ó Ð I R :
80