Andvari - 01.01.2011, Side 100

98
BIRGIR HERMANNSSON
ANDVARI
Jón varð að leiðtoga þjóðarinnar og sjálfstæðishetju. Umbótastefna er ávallt
umdeild og hagsmunir ólíkir. Þó að Jón hafi forðast bein átök og kröfur um
breytingar innanlands í nafni frjálslyndisstefnu sinnar má ljóst vera að inn-
byggð skynsemishyggja stefnunnar var lítt samrýmanleg mörgum rótgrónum
hefðum, hugmyndum og hagsmunum íslensks bændasamfélags. Framganga
hans í kláðamálinu var umdeild, enda sjónarmið hans á skjön við viðhorf og
reynslu margra bænda.
Til þess að skilja betur stöðu Jóns í Islandssögunni og áhrif hans á sjálf-
stæðisbaráttuna er rétt að huga að viðbrögðum hans við afnámi einveldis í
Veldi Danakonungs 1848. Jón brást við með afgerandi hætti, útskýrði málið
fyrir löndum sínum, setti fram kröfur og réttlætti þær með rökum. Jón var
fastur fyrir í málflutningi sínu og sló í engu af kröfugerð sinni. Þótt sumum
hafi þótt nóg um, er ljóst að þessi festa naut stuðnings samtímamanna og gerði
hann að fyrirmynd síðari kynslóða. Ekki var þó nóg að setja fram almennar
kröfur um aukna sjálfstjórn í nafni framfara og fjarlægðar frá Danmörku,
þó að slík rök væru vissulega mikilvæg og mikið notuð. Til að bregðast við
afnámi einveldis þurfti sérhæfðari röksemdir sem allt í senn útskýrðu stöðu
Islands innan ríkisins fyrir og eftir afnám einveldis og þjónuðu sem grund-
völlur að frekari kröfugerð. Hér kom Jón sterkur til leiks og bjó til einskonar
hugmyndafræði sambandsmálsins, eins og sjálfstæðisbaráttan var gjarnan
kölluð. Það er þessi hugmyndafræði sem ég vil kalla „pólitískt tungumál Jóns
Sigurðssonar“ og varð ráðandi um það hvernig íslendingar ræddu samband
sitt við Danakonung og stöðu sína í ríkinu. Með tungumáli er ég hér að vísa
til safns röksemda og hugtaka sem mynda eina heild og fá þátttakendum í
opinberum umræðum tæki til að tjá sig með skýrum hætti. Orðræðan verður
stöðluð fremur en frumleg, viðfangsefnið skilgreint og hugtakanotkun fyr-
irsjáanleg. Tungumálið er fólki sameiginlegt fremur en einstaklingsbundið,
gerir því kleift að rökræða mál, en setur um leið ákveðin takmörk. Pólitísk
tungumál af þessu taginu eru ekki óumdeild og oft má greina skýr pólitísk
átök um hugtakanotkun og tungumál.6 í raun má segja að Jón hafi búið til og
fest í sessi „pólitískt tungumál“ sem aðrir lærðu „að tala“.
Þegar við nálgumst málið með þessum hætti þarf að hafa tvö atriði í huga.
/ fyrsta lagi þurfum við að skilja tungumálið í sínu sögulega samhengi. Hér
skiptir mestu veruleiki hins fjölþjóðlega ríkis sem íslendingar voru hluti af og
var oftast kallað Veldi Danakonungs. Hinn einvaldi konungur stjórnaði ríki
samsettu af mörgum „löndum“, lengst af Noregi, konungsríkinu Danmörku,
þýskumælandi löndum, hertogadæmum og nýlendum. Markmið Jóns var að
sýna fram á að Island hefði verið eitt af þessum löndum, en ekki innlimað í
danska konungsríkið. Hugtakanotkun og röksemdir Jóns eru því sögulegar í
eðli sínu og mjög bundnar við veruleika einveldisins. Hugtakið landsréttindi
er skýrt dæmi um þetta. Þegar Jón tekur á fortíðinni með þessum hætti túlkar