Læknablaðið : fylgirit - 01.12.1983, Síða 29

27
stöðum er hins vegar hægt að nota nákvæmari
aðferðir, t.d. matsstiga ýmis konar til að meta bæði
einstakling í starfi (16) og starfið sjálft (17).
EINSTAKLINGSBUNDNIR ÞÆTTIR
Yfirleitt má segja að því lengur sem geðsjúkdóm-
ur stendur, því lakari verða horfur sjúklings (18,19)
og langvarandi vanhæfni til vinnu er einnig tengd
slæmum vinnuhorfum. Fyrri stundun atvinnu
hefur reynst það atriði er best spágildi hefur um
stundun atvinnu eftir útskrift (20, 21, 22, 14). Svo
virðist sem þeir þættir, sem hafa áhrif á stundun
atvinnu séu stöðugir í tímans rás og þótt geðrænt
ástand hafi þar áhrif, sé það aðeins einn margra
þátta og ekki afgerandi. Þótt samband sé á milli
sjúkdómsgreiningar og einkenna annars vegar og
atvinnustundunar hins vegar er það samband ekki
sterkt ( 23, 24, 25, 26, 19). Komið hefur í ljós að
margir sjúklingar með geðveiki stunda atvinnu,
jafnvel þótt hjá þeim komi fram mikil geðveikis-
einkenni (27, 28). Sambandið milli mismunandi
þátta félagslegs aðlögunarvanda, s.s. einangrunar,
atvinnuvandræða og fjölskylduerfiðleika er heldur
ekki sterkt (29).
Maður sem hagar sér eitthvað einkennilega er
væntanlega verr settur en hinn sem hefur sjúkdóms-
einkenni sem lítið ber á. Fundist hefur að áhyggjur
út af líkamanum og tregða í máli eru í marktæku
sambandi við atvinnuleysi (19). í annarri athugun
kom í ljós að slappt göngulag og líkamsburður voru
í sambandi við takmarkaða atvinnustundun eftir
útskrift af spítala (30). Ætla má að þetta sé vegna
áhrifa þeirra er slík einkenni hafa á tilvonandi
vinnuveitendur svo og vegna þess að sjúklingur,
sem hefur áhyggjur af líkamlegri heilsu eða er
tregur í máli og hreyfingum, treystir sér síður til
þess að fara að vinna. Tregða og hægagangur er
það einkenni sem oftast er kvartað um að sé til
vandræða hjá geðsjúkum í vinnu (31).
Hvaða áhrif hafa aldur, greind og menntun á
vinnuhorfur geðsjúkra? Ekki er þetta fullljóst en
þó líklegt að þessir þættir hafi sömu áhrif hjá geð-
sjúkum og hjá fólki almennt. Sumar rannsóknir
hafa bent til þess að eldri geðsjúklingar hafi betri
vinnuhorfur (20, 32), aðrar að eldri sjúklingar hafi
heldur lakari horfur (33, 21) og enn aðrar að það
sé ekkert samband milli aldurs og vinnuhorfa (11,
22). Þessar mismunandi niðurstöður byggjast e.t.v.
á mismunandi rannsóknaraðferðum og/eða mis-
munandi samsetningu þeirra hópa sem rannsak-
aðir voru. Þá má vera að í raun gangi báðum verr,
eldri og yngri, en þeim best sem eru á miðjum aldri
og hafa bæði starfsreynslu að baki og starfsævi
framundan.
Sýnt hefur verið fram á að greindarvísitala
stendur almennt í sambandi við aðlögunarhæfni í
daglegu lífi (34), við námsárangur (35) og við
starfsárangur (36). Um geðsjúka er það vitað að
þeir sem hafa litla menntun og hafa stundað lítt
metin störf eru líklegri til að vera atvinnulausir (11,
33, 37). A hinn bóginn kom við aðra rannsókn
ekki fram samband milli greindar eða menntunar
annars vegar og tekna hins vegar hjá sjúklingum
með geðklofa (12).
SAMBAND FJÖLSKYLDU
OG STUNDUNAR ATVINNU
Fjölskyldugerð, afstaða og væntingar, svo og
hlutverk sjúklings í fjölskyldunni eru tengd vinnu-
horfum hans. Flestir sjúklingar eiga samskipti sín
við annað fólk fyrst og fremst innan fjölskyldu
sinnar og það nána samfélagslega umhverfi sem
þar er, mótar hlutverk og ábyrgð sjúklingsins, m.a.
hvað ætlast er til að hann leggi til af vinnu og fé til
fjölskyldunnar. Sjúklingur í hjónabandi hefur betri
vinnuhorfur en einhleypur (20, 37, 38) og sjúkl-
ingur sem býr með maka er líklegri til að stunda
atvinnu en aðrir (23, 39, 40). Afstaða fjölskyld-
unnar, s.s. stuðningur og væntingar um starfsgetu,
hefur reynst vera í sambandi við vinnustundun fyrr-
verandi sjúklinga (23, 32). Það er líklegt að hlut-
verk sjúklings í fjölskyldunni sé töluvert þýðing-
armikið hvað varðar vinnu, sérstaklega að sjúkl-
ingur hafi hlutverk sem fyrirvinna. Einhleypir
menn búa oft hjá foreldrum sínum og þurfa lítið
eða ekkert að greiða fyrir fæði og húsnæði og
dregur t.d. slíkt úr þörf þeirra á vinnu (41). Lág-
stéttarfjölskyldur gera síður kröfu til að sjúklingur
vinni fulla vinnu (42) og það getur farið svo
að ekki sé æskilegt að sjúklingur hafi vinnu, sér-
staklega ef væntanlegt kaup er lágt (41) og aðrar
tekjur óháðar vinnu eða jafnvel því að sjúklingur
vinni ekki, eru tiltölulega háar (43, 33). Sérstakar
aðstæður fjölskyldu, s.s. veikindi annars fjöl-
skyldumeðlims, geta breytt fjölskylduhlutverkum
og gert fyrrverandi fyrirvinnu heimavinnandi.
Ýmis fjölskylduvandamál geta skapast er sjúkling-
ur útskrifast heim af spítala (44, 45) og hvernig
fjölskyldan tekst á við þau og lagar sig að þeim
getur ráðið því hvort sjúklingur fer aftur til vinnu
eða ekki.