Sagnir - 01.06.1993, Síða 100

hagsmunum þess af málsúrslitum, þroska
þess, áreiðanleika skynjunar þess á atvik-
um, minni, ástandi og hegðun þess við
skýrslugjöf, öryggi þess og skýrleika í
svömm og samræmi í frásögn. Að öðm
leyti er mat á einstökum öðmm sönnun-
argögnum frjálst, þótt venjur í réttar-
framkvæmd hafi mótast sem gefi sumum
gögnum meira gildi en öðmm.
I núgildandi lögum em, eins og fyrr
segir, fa ákvæði sem beinlínis mæla fýrir
um mat á sönnunargögnum. Hér er
helst að geta 2. og 3. mgr. 70. gr. laga
um meðferð einkamála urn sönnunargildi
opinberra skjala. I þessu sambandi er þó
rétt að geta þess að í 2. mgr. 129. gr. eldri
laga um meðferð einkamála var orðuð sú
regla að gæfú tvö eða fleiri óaðfinnanleg
vitni samhljóða skýrslu i öllu veralegu
um sömu staðreynd, er þau hefðu sam-
timis skynjað, skyldi að jafnaði telja fram
komna fulla sönnun fýrir þeirri stað-
reynd, enda kæmi ekkert fram í máHnu
er vemlega veikti skýrsluna.
Þegar ákvæði laga um sönnunarmat
em skoðuð kemur i ljós, þegar ffaman-
greindum ákvæðum sleppir, að um mat á
sönnunargögnum em ekki gerðar aðrar
kröfur til dómara, en að hann meti þau á
gmndvelli heilbrigðrar skynsemi og
almennrar mannlegrar reynslu. Þessi
mælikvarði hefúr leitt til þess að sum
sönnunargögn hafa í raun meira gildi en
önnur. Þannig er t.d. gerður greinar-
munur á beinni og óbeinni sönnun.
Bein sönnun merkir að sönnunargagn
lýtur beinlínis að því atriði sem sanna
þarf, en með óbeinni sönnun er átt við að
sönnunargagn leiði Kkur að staðhæfingu.
Dæmi um beina sönnun er vitni sem
segist hafa staðið þjóf að verki og beinlínis
séð hann taka verðmæti ófijálsri hendi, en
dæmi um óbeina sönnun er frásögn
vitnis um að hann hafi séð þýfi í fómm
manns, sem leiðir eingöngu Kkur að því
að hann hafi tekið það ófijálsri hendi, þar
sem hann gæti hafa keypt það af öðmm.
Þá má nefha að skynsamlegt er að gefa
vitnisburði aukna þýðingu ef hann er
studdur af tveimur óháðum vitnum, eins
og lögin mæltu beinlínis fýrir um áður.
Ennfremur má nefna að læknisvottorð og
viðKka áKtsgerðir viðurkenndra óháðra
sérfræðinga hafa nrikið gildi. Þannig
mætti áfram telja.
Snúum okkur þá að sagnfræðinni til
samanburðar. Endursköpun sagnfræð-
ingsins á fortíðinni byggir, rétt eins og
sönnun um málsatvik i dómsmáli, á
sönnunargögnum. Gögnunr sem sýna að
atburðir hafi gerst með tilteknum hætti.
Þessi sönnunargögn em í sagnfræðinni
kaKaðar heimildir.
Heimildir sagnfræðinnar em margvís-
legar og mismunandi eftir því hversu
langt er um Kðið síðan þeir atburðir gerðust
sem fjaKað er um; frásagnir samtíðar-
manna (ritaðar eða munnlegar), skjöl
(einkaskjöl og opinber skjöl; bréf,
skýrslur o.fl.), opinber gögn (lagatextar,
dómar o.s.frv.) og fomminjar i víðustu
merkingu þess orðs (fomir munir, rústir,
gömul hús o.s.frv.). Þá má hér nefna
vísindarannsóknir svo sem í jarðfræði,
blóðflokkagreiningar o.fl. Þessi upptaln-
ing er alls ekki tæmandi, ekki frekar en
upptalningin á sönnunargögnum í
dómsmáK hér að framan. Rétt eins og
sönnunargagn í lögfræði, getur heimild í
sagnfræði verið hvað eina, sem á
mæKkvarða heilbrigðrar skynsemi og
almennrar reynslu hefur tengsl við þann
atburð sem um er að ræða og getur varpað
ljósi á hann. Sönnunaraðferðin í sagnfræð-
inni er m.ö.o. fijáls í þessum skilningi.
Mat á gildi heimilda er gmndvallar-
atriði í sagnfræði. Um er að ræða margþætt
og flókið svið, sem ekki verða gerð góð skil
nema í löngu máh. Fmmatriðið er að gera
greinarmun á fmmheimildum og af-
leiddum heimildum á hliðstæðan hátt og í
lögfræði, þar sem munur er gerður á
beinni og óbeinni sönnun. Stafar frá-
sögn frá einhverjum sem lifði sjálfur þá
atburði sem hann lýsir, eða styðst hann við
frásögn annarra? Hver var afstaða hans til
atburðanna; var hann í aðstöðu til vita það
sem hann greinir frá, hafði hann sjálfur
hagsmuni af því að móta frásögnina á
tiltekinn hátt og í hvaða tilgangi var
frásögnin sett saman? Þá skiptir
nákvæmni í frásögn, skýrleiki og inn-
byrðis samræmi máK. Ef um er að ræða
frásögn þess sem Kfði þá atburði sem
hann lýsir, þarf að hafa í huga hversu
löngu síðar frásögnin er sett saman og
meta hversu Kklegt er að viðkomandi
muni þá atburði sem hann lýsir. Þá er það
mjög þýðingarmikið ef tvær sjálfstæðar
heimildir greina frá því sama, ýmist tvær
frásagnir, sem sannanlega em óháðar
hvor annarri, eða að frásögn fer saman við
t.d. fomminjar. Rétt eins og í lögfræði
verður að telja að sagnfræðingar geti í
ríkara mæli reitt sig á þau skjöl sem
sannanlega em opinber skjöl og að þau
hafi ríkara heimildagildi en önnur. Að
öKu samanlögðu hygg ég að orða megi þá
almennu reglu í sagnfræði, að mat á gildi
heimilda (sönnunargagna) sé fijálst og
bundið af þeim takmörkum einum sem
heilbrigð skynsemi og sammannleg
reynsla setja í því efni.
I því sem hér segir er samlíking miUi
lögfræðilegra og sagnfræðilegra vinnu-
bragða augljós. Lögfræðingar geta margt
lært af meðferð sagnffæðinnar á
heimildum, einkum þeim sem fýrnari
eru. I ýmsum málum, sem rekin em
fýrir dómstólum, reynir á fæmi og þjálf-
un sem fýrst og fremst sagnfræðingar búa
yfir, svo sem í málum vegna landa-
merkja og eignaryfirráða yfir landar-
eignum. SKk mál em ósjaldan rekin fýrir
dómstólum og krefjast sum víðtækrar
heimildaöflunar langt aftur í tímann og
mats á gildi gamaUa heimilda. A sama
hátt geta sagnfræðingar lært af lögfræð-
inni, sem oftar en ekki fjaUar um nýKðna
atburði á mæKkvarða sögunnar; þar sem
kostur er fjölskrúðugra heirrúlda, fjölda
vitna og margvíslegra annarra gagna
sem em til þess faUin að varpa ljósi á hina
raunvemlegu atburðarás. Dómari veit að
jafnvel í slíkum málum getur verið erfitt
og stundum ómögulegt að “endurskapa”
hinn liðna atburð; hina raunvemlegu rás
atburðanna, í öUum atriðum. Kynni
sagnffæðings af þessum vinnubrögðum og
skýr meðvitund um að jafnvel atburðir
gærdagsins verða ekki auðveldlega
“endurskapaðir” þrátt fýrir traustar
heimUdir, ættu að vera honum stöðug
áminning um það hversu erfiðleikamir
hljóti að vera margfaldir þegar um löngu
Kðna atburði er að ræða og heimUdir mun
færri og sundurleitari. Skýr meðvitund
um þetta minnir okkur á hversu mynd
okkar af fortíðinni hlýmr í reynd að vera
brothætt.
98 SAGNIR