Sagnir - 01.06.2001, Síða 17

en væru ekki lengur háðir leyfi frá Seðlabankanum til þess. Hins
vegar gat Seðlabankinn sett ákveðin takmörk um gjaldeyrisvið-
skipti bankanna að fengnu samþykki ráðherra. Bönkunum varð
frjálst að velja sér starfsvettvang en voru ekki bundnir viðskipt-
um við ákveðnar atvinnugreinar svo sem gilt hafði um þá alla
nema Landsbankann. Þeim varð einnig heimilt að eignast hlut í
fyrirtækjum, en allt að 15% af eigin fé bankans mátti binda í
fyrirtækjum. Bankarnir gátu nú sjálfir tekið ákvarðanir um
stofnun útibúa en þeir höfðu verið háðir ákvörðunum ráðherra
um slíkt. Hins vegar máttu þeir ekki eiga meira fé bundið í fast-
eignum en sem svaraði til 65 af hundraði af eigin fé bankans.10
Með þessu var staðfest frelsi viðskiptabankanna til að ráða
eigin málum og taka eigin ákvarðanir um verð á þjónustu sinni
og fjárfestingu í fyrirtækjum og húsnæði að uppfylltum skil-
yrðum. Stjórnir bankanna tóku nú allar mikilvægustu ákvarð-
anir um reksturinn sjálfar. Fór saman ábyrgð stjórnarinnar á
rekstrinum og vald hennar til þess að hafa áhrif á tekjur og gjöld
bankanna.
Bankamálanefndin klofnaði í þrjá hluta í afstöðu sinni til
frumvarpsins. Meirihluti nefndarinnar stóð að tillögunum en
hann skipuðu þeir Þorsteinn Pálsson, Jón Sólnes og Björn
Líndal. Kjartan Jóhannsson skilaði minnihlutaáliti, hann var
hlynntur frumvarpinu en gagnrýndi útfærslu nokkurra þátta og
það að ekki hafi náðst samstaða um aukna hagkvæmni kerfisins
með sameiningu ríkisbankanna."
í séráliti Lúðvíks Jósepssonar kvað við harðari tón. Lúðvík
sagði:
Gert er ráð fyrir að ákvörðun vaxta af útlánum og inn-
lánum verði færð frá Seðlabanka og ríkisstjórn til
hverrar einstakrar innlánsstofnunar [...] Ég er andvígur
þessari breytingu. Tel að hér skorti stórlega á að ein-
stakir bankar og sparisjóðir geti ákveðið vaxtagjöld og
innlánsvexti. Blind samkeppni á þessu sviði er að
mínum dómi fráleit og gæti sett hagsmuni sparifjáreig-
enda í hættu og skapað mikinn vanda hjá þeim sem lán
þurfa að taka til lengri tíma t.d. í sambandi við útflutn-
ingsframleiðslu.12
Lúðvík var líka á móti frelsi bankanna til að opna ný útibú að
eigin ákvörðun þar sem það gæti leitt til offjölgunar útibúa og
að frelsi til að stofna banka að uppfylltum þeim skilyrðum sem
í lögunum voru væri óþarfi þar sem frekar væri þörf á því að
fækka bönkunum en fjölga þeim. Hann var líka á móti því að
leyfa erlendum bönkum að stofna umboðsskrifstofur hérlendis
jafnframt því að vera á móti því að bankarnir mættu eiga hluti
í „almennum rekstrarfyrirtækjum, sem ekki tengjast banka-
rekstrinum á neinn hátt.“u
Rétt er auðvitað að hafa í huga að hér er verið að fjalla um
sparifé almennings og því skipti miklu máli að rétt væri að hlut-
unum staðið til að tryggja öryggi sparifjárins þannig að ekki
vaknaði ótti um að íslenska bankakerfið væri með nokkrum
hætti ótryggt. Ekki verður séð annað en allir nefndarmenn hafi
haft þetta að leiðarljósi en þá greindi á um með hvaða hætti
þetta væri best tryggt. Lúðvík kallaði eftir forsjá ríkisins en hinir
nefndarmennirnir töldu að rekstur bankanna væri best kominn
í höndum þeirra sem þá áttu, eða sátu í stjórnum þeirra, að
öllum skilyrðum laganna að öðru Ieyti uppfylltum. Hér má
segja að hafi kristallast skoðanamunur vinstrimanna og frjáls-
lyndra í efnahagsmálum. Svavar Gestsson, Alþýðubandalagi,
tók undir sjónarmið Lúðvíks (sem ekki sat lengur á þingi)
og bætti um betur og gagnrýndi frumvarpið í löngu máli er það
var lagt fram. Hann fann meðal annars að því að samvinnu-
félögum væri óheimilt að eiga banka og að bankaráðin skyldu
aðeins hlutast til um almenna stefnu bankanna í vaxtamálum.14
Hinn 5. febrúar 1986 mælti samgönguráðherra,
Matthías Bjarnason, fyrir frumvarpi til laga um
Seðlabanka íslands. Meginbreytingin í frjálsræðisátt
var sú að Seðlabankinn skyldi ekki ákveða vexti inn-
lánsstofnana heldur skyldu þær gera það sjálfar en
bankanum var þó heimilt að grípa inn í.15 Athyglis-
vert er að Seðlabankanum var veitt heimild til að
grípa inn í ef vaxtastefna innlánsstofnana hentaði
ekki stefnu ríkisstjórnar. Það má því segja að frelsið í
vaxtaákvörðunum hafi verið skilyrt, bankarnir réðu
svo lengi sem ríkisstjórninni, eða Seðlabankanum
sem handbendi hennar, þóknaðist ákvarðanir þeirra.
Þessu ákvæði var reyndar ekki beitt oft á næstu árum
en þó er dæmi um það frá árinu 1988 að beitt var
svokallaðri handstýringu vaxta.16 Frelsi bankanna
reyndist því ekki fullkomið en þó mun meira en áður
hafði tíðkast þegar þeir höfðu í reynd ekkert um
vaxtaákvarðanir að segja. Varðandi Seðlabankann
sjálfan var um talsverðar breytingar að ræða í þá átt
að gera störf Seðlabanka íslands líkari störfum hefð-
bundinna seðlabanka. Hlutverk bankans varð ekki
síst að beita þeim stýritækjum sem honum voru til-
tæk svo sem stýringu á peningamagni í umferð með
bindiskyldu innlánsstofnana og reglum um laust fé
bankanna en afskipti Seðlabankans af útibúaneti
bankanna svo og vaxtastigi þeirra var hætt.17
í umræðum um frumvarpið kom fram að það
hafði breyst frá því bankamálanefndin skilaði af sér
tveimur árum áður. Taldi Kjartan Jóhannsson að þær
breytingar væru síst til bóta og hefðu ekki dregið eins
skarpa línu á milli ríkisstjórnarinnar og bankans eins
og eðlilegt hefði verið. Svavar Gestsson tók í sama
streng í umræðunni og taldi að verksvið bankans
væri of vítt skilgreint og ekki hefði náðst það mark-
mið að gera starfsemi hans sem líkasta hefðbundnum
seðlabanka.18 Svavar gerði að umtalsefni vaxtafrelsið
sem hafi verið ákveðið í nýju lögunum um viðskipta-
bankana sem samþykkt var á næsta þingi á undan.
Hann benti á að ekki væri ljóst hver stefnan væri því
,,[a]nnar stjórnarflokkurinn þykist nefnilega vera á
móti vaxtafrelsi, en er með því í framkvæmd, en hinn
stjórnarflokkurinn vill markaðsvexti".1* Hér er
Svavar að víkja að heimild Seðlabankans, og ríkis-
stjórnar, til að grípa inn í og ákveða vaxtakjör bank-
anna. Svavar fagnar þessu ákvæði því hann telur að
þar með geti hvaða ríkisstjórn sem er í raun ráðið
vaxtastiginu í landinu, enda var Alþýðubandalagið
ekki hlynnt því að vextirnir réðust á markaði. Hins
vegar er ljóst að vald til ákvörðunar um vexti og
rekstur bankanna færðist að verulegu leyti frá ríkinu
til stjórna bankanna, en rétt er að hafa í huga að
stjórnir ríkisbankanna voru kosnar af Alþingi og
oftast skipaðar alþingismönnum.
Breytingar í verölags- og gjaldeyrismálum
í verðlags- og gjaldeyrismálum beitti ríkisstjórn
Steingríms Hermannssonar sér fyrir verulegum breyt-
ingum í átt til markaðsvæðingar. Verðlag og hækkun
þess höfðu verið ríkisstjórnum á Islandi sífellt
áhyggjuefni um langa hríð þegar kom fram á níunda
áratug 20. aldarinnar. Þau úrræði sem beitt hafði
verið voru fyrst og fremst verðstöðvun og opinberar
verðákvarðanir. í því augnamiði starfaði Verðlags-
stofnun og verðlagsnefnd að því að ákveða verð á
15