Sagnir - 01.06.2001, Síða 31

sjálfur aldrei séð neitt athugavert við þessa fullyrðingu, raunar
verið henni sammála. En eftir því sem ég rannsaka sögu hátíð-
arinnar og tengsl hennar og Hitlers frekar þykir mér fullyrð-
ingin allmikil einföldun. Sé horft á málið frá sjónarhóli Wagner-
fjölskyldunnar, einkum Winifredar, var Hitler hreint ekki slæm-
ur aðdáandi. Hitler kom hátíðinni til bjargar þegar nauð hennar
var mikil og endalok hennar virtust blasa við. Stuðningur nas-
ista við hátíðina er engum öðrum en Hitler sjálfum að þakka.
Dekur hans við hátíðina og mest allt tilstandið með Wagner í
leiðtogatíð hans mæltist misjafnlega fyrir meðal forystumanna
flokksins og hann þurfti oft að beita sér til þess að hafa sitt fram
í þeim málum. Vilji Hitlers í Bayreuthmálum var gjarnan gegn
vilja flokksforystunnar en gekk fram að lokum. Það var Hitler
að þakka að Bayreuth hélt listrænu sjálfstæði sínu lengst af, það
var Hitler að þakka að nasistar „hreinsuðu ekki til“ í lista-
mannahópi Bayreuth, það var að persónulegri skipun Hitlers að
listamenn og fjölskyldumeðlimir, t.d. Wieland, voru undan-
þegnir herskyldu og gátu unnið óskipt að málefnum hátíðar-
innar. Hitler reyndist fjölskyldunni ætíð stoð og stytta. Þegar
Wolfgang og Wieland voru reknir fyrir óhlýðni úr Hitlersæsk-
Hitler ráðgerði að byggja við Festspielhaus að stríði loknu og halda þar umfangs-
mikla sigurhátíð. Myndin sýnir teikningu arkítektsins Rudolf Emil Mewes af hug-
mynd Hitlers. Framkvæmdir voru við það að hefjast þegar stríðið braust út.
unni var mildilega tekið á málinu fyrir atbeina Hitlers."' Getur
ekki verið, að fjölskyldunni sé erfitt að skera á allar tilfinningar
sem hún hafði til þessa trausta vinar? Getur ekki verið, að Wolf-
gang muni enn í dag að Hitler gerði meira fyrir Wagnerhátíðina
en flestir aðrir? Vissulega er stór hluti fortíðarvandans fólgin í
tengslum Hitlers og Wagnerfjölskyldunnar. Nasistar misnotuðu
verk Wagners og stríðshátíðarnar tengja nafn Bayreuth og
Wagners órjúfanlega við atburði sem þáverandi stjórnendur
hátíðarinnar, og síst af öllu Richard sjálfur, áttu aðild að. Sam-
tímis er örðugt að finna þann mann sem hefur stutt hátíðina af
slíkri rausn sem Hitler, nema ef vera skyldi Lúðvík Bæjaralands-
konungur sem gerði stofnun hátíðarinnar mögulega. Það eru
sannarlega tvær hliðar á sambandi Hitlers við hátíðina og
Wahnfriedfjölskylduna. Líklega var Hitler allt í senn besti og
versti áðdáandi Wagners. Venjulega gerir fólk sér ekki grein
fyrir góðu hliðinni, og síst af öllu, að það var sú hlið sem miklu
fremur snéri að Wagnerfjölskyldunni en sú slæma.
Herítage of Fire árið 1944. í henni segir hún loft allt
lævi blandið í Wahnfried og að hún vilji ekki taka
þátt í þeim nasisma sem þar veður uppi. Bókin var ári
síðar þýdd á þýsku undir heitinu Nacht uber
Bayreuth og var gríðarlega vinsæl eftir stríð. Bók
Friedelindar þykir traust heimild því að hún er mjög
gagnrýnin og skarpskyggn í umfjöllun sinni.67 Á eftir
Friedelindi hefur Gottfried Wagner farið mikinn í
útlistun á nasískri fortíð fjölskyldunnar. Þrátt fyrir
ýmsar góðar athugasemdir er mjög erfitt að taka
hann trúanlegan vegna þess tilfinningahita sem ein-
kennir öll skrif hans. Áður var getið túlkunar hans á
verkum Wagners; annað er eftir því. í augum Gott-
frieds er ætt hans öll, allt frá Richard sjálfum til
Wolfgangs, ákafir nasistar og andsemitistar sem bera
mikla ábyrgð á framgangi Hitlers, nasismanum og
þeim grimmdarverkum sem framin voru í nafni
hans.6S Hér er seilst um hurð til lokunnar. Vegna
þessa ber ekki minna á varnarritum í ættinni. Dæmi
um slíkt er sjálfsævisaga Wolfgangs, Lebens-Akte, frá
1994 þar sem hann snýst gegn ásökunum um nasíska
fortíð sína og hátíðarinnar.69 Eftir Wieland liggur
ekki mikið á prenti um þessi efni þar sem honum
gafst ekki tækifæri til að gera sér varnarrit áður en
hann féll frá 1966. Hann leit fortíðina svipuðum
augum og Wolfgang, kannaðist vel við vinfengið við
Hitler, að hann hafi verið vinur, stoð og stytta, en
ekki að Wagnerfjölskyldan hafi nokkurn skapaðan
hlut á samviskunni.70 Af þessu þarf engan að undra
að erfitt er að sjá hvað er satt og logið í sögu fjöl-
skyldunnar og Wagnerhátíðarinnar.
Glíman við fortíðina er aldrei auðveld. Kannski
sést best í tilviki Wagnerhátíðarinnar hvernig að-
skildir slæmir þættir í fortíðinni geta magnað hvern
annan upp og runnið saman í stærri vanda. Hátíð
Richards var ópólitísk og nasistar fjarri. Á hinn
bóginn var Richard andsemitískur. Síðan snérist
dæmið við, andsemitisminn hvarf en hátíðin varð
pólitískari. Útkoman úr þessu er verri en þættirnir
aðskildir: tengsl hátíðarinnar og fjölskyldunnar við
Hitler og nasista hafa bæði gert andsemitisma
Wagners í menningar- og þjóðernismálum að kyn-
þáttahyggju og stimplað alla ættina frá upphafi til
enda með henni. Winifred og synir hennar þurftu, og
Wolfgang þarf enn, að sverja af sér gyðingahatrið
sem þau hafa aldrei gerst sek um. Og enn í dag þarf
að sverja nasistabrennimarkið af Wagner sjálfum og
verkum hans. Vandamálin eru eitt fúafen og ólíklegt
að almenningur kæri sig um að ana út í það og átta
sig. Til þess þarf fólk einfaldlega að kynna sér sögu
Wagnerættarinnar og Wagnerhátíðarinnar betur en
almenningur hefur hug á. En við verðum þó að vona
að á endanum megi koma safaríkustu kjaftasögunum
og alvarlegustu rangfærslunum fyrir kattarnef.
Fúafen fortíðarvandans
Aðspurður um túlkun sína á Hringnum svaraði söngvarinn
Dietrich Fischer-Dieskau, að fyrst og fremst væri sagan harm-
saga fjölskyldunnar. Það má með sanni segja að saga Wagner-
fjölskyldunnar sé Niflungahringur út af fyrir sig. Hatrammar
ættardeilur hafa orðið um forystu hátíðarinnar66 og fjölskyldu-
meðlimir sjá fortíðina ekki sömu augum. Illindin hafa leitt til
þess, að hver sakar annan um óheilindi og nasisma. Friedelind
gekk fyrst á dyr í seinni heimsstyrjöldinni og skrifaði bókina
29