Sagnir - 01.06.2001, Síða 36

sálma, skrautrituðum og skýrt aðgreindum fyrir-
sögnum, eða línubilum, svo sem tíðkast í prentuðum
bókum. Upphafsstafirnir hafa því oftast það eina
hlutverk að skreyta og virðast fáar reglur gilda um
framsetningu þeirra. í mörgum handritum frá þessum
tíma eru skreytingar upphafsstafa því æði handahófs-
kenndar og viðvaningslegar en um leið eru þær á
vissan hátt forvitnilegar, því þær vitna um það
hvernig menn gáfu hugmyndafluginu lausan tauminn
þegar þeir voru ekki bundnir af hefðum og reglum
um form og uppsetningu, eða því takmarkaða svig-
rúmi til skreytinga sem prentverkið bauð upp á.
Persónulegur skreytistíll
Þó að skortur á stíl og lærðum aðferðum einkenni
handbragð margra þeirra sem skreyttu handrit sín á
18. öld er þó vissulega einnig að finna handrit frá
þessum tíma sem bera vitni um að skrifarinn eða sá
sem skreytti (sem oft virðist geta verið einn og sami
maður) hefur lagt sig fram um að hafa samræmi og
heildarsvip í skreytingunum. Sumir þeirra hafa senni-
lega haft prentaðar bækur eða forskriftarbækur til
hliðsjónar en einnig eru ófá dæmi um að menn fari
sínar eigin leiðir og móti sér persónulegan skreytistíl;
setji saman skreytiform með ákveðnum einkennum
sem ganga í gegnum allt handritið og má jafnvel bera
kennsl á í fleiri en einu handriti.
Þannig er til dæmis um upphafsstafina í JS 13 8vo
(sálmasafni frá um 1770), Lbs. 886 a 4to (sálmaupp-
skriftum frá 1772) og ÍB 68 4to (uppskrift Snorra
Eddu, kvæða o.fl. frá s.hl. 18. aldar) sem allir bera
blaða- og blómaskreyti í nákvæmlega sama stíl (sjá
myndir). Sameiginleg sérkenni má sjá í blómunum,
sem yfirleitt hafa fimm krónublöð sem raðað er í
hálfhring um kjarnann, og laufblöðunum sem alltaf
eru dropa- eða snigillaga; einnig í litanotkuninni og
því hvernig blöðunum og blómunum er komið fyrir á
sveigðum eða uppkrulluðum flúrlínum. I tveimur
handritanna, Lbs. 886 a 4to og ÍB 68 4to, eru að auki
titilsíður með samskonar blómaflúrsveigum og sér-
kennilegri hálfhringabryddingu sem einnig má sjá í
skrautborðum milli sálma í Lbs. 886 a 4to.
Næstum öruggt er að þessi handrit eru öll skreytt
af sama manni. Þá er eðlilegt að spyrja hvort sami
maður hafi í einhverjum tilvikum eða öllum einnig
skrifað handritin. I JS 13 8vo virðist textinn skrifað-
ur í kringum og eftir lögun upphafsstafanna og það
bendir til þess að þeir hafi verið dregnir jafnóðum og
skrifað var. Líklegt er því að þar hafi skrifarinn sjálf-
ur dregið upphafsstafina. í hinum handritunum virð-
ast aftur á móti hafa verið skildir eftir ferkantaðir
reitir fyrir upphafsstafina, svo að þar gætu þeir allt
eins hafa verið gerðir eftir á af öðrum en skrifaranum
og þá hinum sama og skreytti og skrifaði JS 13 8vo.
Einungis er tilgreindur skrifari að einu handritanna í
Skrá um handritasöfn Landsbókasafnsins. Þar er séra
Engilbert Jónsson sagður skrifari ÍB 68 4to en nefna
má annað skreytt handrit sem talið er með hans
hendi, ÍB 524 8vo.7 Það handrit ber upphafsstafi sem
samsettir eru úr stílfærðum plöntuformum á ferkönt-
uðum grunni. Þessir stafir eru mjög frábrugðnir þeim
sem skreyta ÍB 68 4to og gætu staðið sem dæmi um
annars konar sérstæðan og persónulegan skreytistíl.
Ef til vill bendir þetta til þess að handrit Engilberts
séu skreytt af öðrum en honum sjálfum og því alls
óvíst að skreytingarnar sem einkenna ÍB 68 4to og hin tvö hand-
ritin séu með hans hendi, hvað þá að þau tvö síðarnefndu séu
einnig skrifuð af honum. Vert væri og forvitnilegt að kanna
þennan hóp handrita betur með samanburði á rithöndum en hér
verður látið nægja að nefna þau einungis sem dæmi um handrit
sem skoða má og tengja saman á nýjan hátt út frá sameigin-
legum einkennum í skreytingum.
Fleiri dæmi mætti nefna um handrit frá þessum tíma sem
hafa verið skreytt af mönnum sem fundu sér sinn eigin sérstæða
stíl er ber lítinn svip af skreytingum prentaðra bóka. Önnur
dæmi sýna hvernig menn settu saman stafaform sem þeir sóttu í
prentaðar bækur og lífleg og oft frumleg skrautform eftir eigin
höfði. Þannig birtist sköpunargleði einstaklingsins á margan
hátt í handritum frá 17. og 18. öld þrátt fyrir að áhrif prentaðra
bóka séu sterk og stundum yfirgnæfandi.
Nióurlag
Langur vegur er frá þeirri faglegu formfestu sem einkennir
skreytingar miðaldahandrita til frjálslegra tilrauna 18. aldar
manna til að lífga uppá handrit sín. Hvað listræn gæði og
glæsileika varðar er sjaldnast hægt að jafna hinum yngri hand-
ritum saman við hin eldri. Skreytingar í 18. aldar handritum eru
forvitnilegar á annan hátt en lýsingar miðaldahandrita.
I þessari stuttu grein hafa verið dregin fram í máli og
myndum nokkur dæmi um upphafsstafi sem sýna hvernig prent-
aðar bækur voru beint og óbeint nýttar sem fyrirmyndir í hand-
ritaskreytingum frá þessum tíma. Þessi dæmi leiða einnig í ljós
að stæling á prentuðum fyrirmyndum hefur sjaldnast veitt
mönnum nægilega útrás fyrir sköpunarþörfina og að alþýðleg
listsköpun brýst fram í ýmsum myndum í handritum frá þessum
tíma. Aðrar ekki síður athyglisverðar tegundir handritaskreyt-
inga virðast vitna um það sama, t.d. titilsíðuskreytingar, bóka-
hnútar og myndir, en þær eru rannsóknarefni út af fyrir sig.
Tilvísanaskrá:
1 Halldór Hermannsson, Icelandic Illuminated Manuscripts of the Middle Ages. Corpus
Codicum Islandicorum Medii Aevi VII. Kaupmannahöfn, 1935, bls. 13 og 26. - Björn
Th. Björnsson, íslenzk myndlist á 19. og 20. öld. Drög að sögulegu yfirliti I. Reykjavík,
1964, bls. 7. - Björn Th. Björnsson, „Myndlist á síðmiðöldum“. Saga íslands V. Ritstjóri
Sigurður Líndal. Reykjavík, 1990, bls. 336-337. - Norberg, Rune, „Illuminering (illu-
mination)“. Kulturhistorisk leksikon for nordisk middelalder VII. Reykjavík, 1962, d.
358.
2 Matthías Þórðarson, „Islandsk folkekunst, navnlig i 17. og 18. aarhundrede“, Nordisk
Kultur XXVII. Kunst. Ritstjóri Haakon Shetelig. Stokkhólmi, 1931, bls. 454.
3 Þessa athugun gerði ég við undirbúning BA-ritgerðar minnar: „Skreytilist og sköpun-
argleði í kvæðahandritum frá 17. og 18. öld“, BA-ritgerð í sagnfræði við Háskóla íslands
2000, Landsbókasafni íslands - Háskólabókasafni.
4 Matthías Þórðarson, „Islandsk folkekunst, navnlig i 17. og 18. aarhundrede“. Nordisk
Kultur XXVII. Kunst. Ritstjóri Haakon Shetelig. Stokkhólmi, 1931, bls. 454. - Björn Th.
Björnsson, „Myndlist á síðmiðöldum“. Saga íslands V. Ritstjóri Sigurður Líndal. Reykja-
vík, 1990, bls. 348-349. - Halldór Hermannsson, llluminated Manuscripts of the Jóns-
bók. Islandica XXVIII. Ithaca, 1942, bls. 20.
5 Gray, Nicolete, A History of Lettering. Creative Experiment and Letter Identity. Ox-
ford, 1986, bls. 139-140.
6 Steingrímur Jónsson, „Prentaðar bækur“. íslensk þjóðmenning VI. Ritstjóri Frosti Jó-
hannsson. Reykjavík, 1989, bls. 97. Halldór Hermannsson, Bibliograpbical Notes. Is-
landica XXIX. Ithaca, 1942, bls. 1-3.
7 Skrá um handritasöfn Landsbókasafnsins II. Páll Eggert ólason tók saman. Reykjavík,
1927, bls. 749. - Skrá um handritasöfn Landsbókasafnsins III. Páll Eggert ólason tók
saman. Reykjavík, 1935-1937, bls. 115-116.
34