Sagnir - 01.06.2001, Page 44

Mynd 1.
Siglingartil íslands 1800-1820
Heimild: Hagskinna, bls. 566.
Gras eða grænmeti?
Nú reyndi á hyggjuvit íslendinga, hvort þeir gætu
nýtt sér bjargræðisvegina sem náttúran hafði ávísað
þeim, líkt og Trampe stiftamtmaður komst að
orðum.2lí Gyða Thorlacius, sem kemur víða við sögu
í þessari grein vegna einstakrar útsjónarsemi hennar
á raunastundu, dó t.d. ekki ráðalaus. Hún hafði,
ásamt eiginmanni sínum Þórði Thorlacius, fljótlega
tekið upp þá nýlundu eftir að hún fluttist til Suður-
Múlasýslu að rækta matjurtir þar sem henni var
„ljóst, hve garðræktin var mikils varðandi í landi,
sem náttúran hefur úthlutað matvælum af svo
skornum skammti.“ Uppskeran vakti fögnuð meðal
sveitunga hennar en „grasið fannst þeim
ómissandi."27 Enda var almennt talið að grasið væri
forsenda lifsviðurværis íslendinga. Samkvæmt nýja
„Hreppstjóra instrúx" var það skylda hreppstjóra
að“ eyða hjátrú og hleypidómum heimskíngja gegn
svo mikilvægu bjargræðismeðali, og sjálfur ætti hann
[að] kosta kappi um, að vera öðrum hér í góð fyrir-
mynd.“28 Gyða lagði sitt af mörkum og hvatti ná-
granna sína til garðyrkju, enda sá hún að með upp-
skerunni mætti bæta hollustu og fjölbreytni fæðunn-
ar sem var á boðstólnum á íslenskum heimilum.25
Matjurtargarður í Reykjavík frá því um 1820.
Garðyrkja hafði ekki átt upp á pallborðið meðal
íslendinga. Einhverjir kálgarðar höfðu verið í landinu
á 17. öld. En ekkert var ræktað að ráði á fyrri helm-
ingi 18. aldar.30
En „[h]vílíkan ard og Bjargrædisstod gefa ecki
gódir og vel ræktaðir Kál-, Róta- og Jardepla - Gard-
ar sínum Egendum..." spurði Magnús Stephensen í
auglýsingu sinni í september 1809,31 enda gerði hann
sér grein fyrir gagnsemi matjurta. Honum þótti miður að íslend-
ingar höfðu ekki tileinkað sér matjurtarækt „hvörsu holla og
ljúffenga Fædu, sem Keisarar og Kóngar, og sérhvörr fra þeim
niðureptir til aumasta Förukarls, meta sem dýrmætt hnoss-
gæti...“32 Þar af leiðandi óskaði hann eftir því „ad Innbyggjar-
arnir láti sér vera med alúd umhugad, ad abla þessa jardar
ávaxtar, sem er svo drjúgur á búi...“33 Eggert Ólafsson hafði
einnig mælt sérstaklega með því að íbúar á Vesturlandi, eða í
byggðum við sjó, þar sem aðalfæðan var fiskur og skyrbjúgur-
inn var einna skæðastur, neyttu meira grænmetis.34
Ekki tókst alltaf sem skyldi. Sýslumaðurinn í Strandasýslu
skrifaði í skýrslu sinni árið 1811 að í þeim fjórum matjurta-
görðum sem voru í rækt í Strandasýslu hefði uppskeran brugðist
sökum frosthörku á sama vori.35 Ári síðar var uppskeran í sýsl-
unni engu betri.36 Hið sama má segja um matjurtaræktina sem
hafði færst í vöxt fyrir sunnan. Árið 1811 mistókst kartöflu- og
rófuuppskeran algjörlega í Reykjavík.37 Uppskeran á suðvestur-
horni landsins brást einnig árið 1812.38 Magnús Stephensen
taldi engu að síður að skilyrði fyrir kál- og kartöfluræktun væru
mjög góð hér á landi.3’
Svo heppilega vildi til að uppskeran úr garði Gyðu varð ein-
staklega drjúg á búi árið 1808 þegar kaupskipasiglingar lágu því
sem næst niðri. Fyrir vikið tókst sýslumannshjónunum að fá
tvær tunnur af rúgi gegn hluta af uppskerunni og loforð um
fjórar tunnur til viðbótar ef þau létu eftir eitthvað af fræum og
grænmeti.40 En hér var um skammgóðan vermi að ræða. Sá
dagur rann upp, í maí árið 1809, að Gyða sáði síðasta fræinu.
Nokkrum vikum síðar barst henni þó sending sem „bar vott um
fágæta göfugmennsku manns, sem við höfðum aldrei séð, og
hlýja samúð til félaga hans af embættisstétt." Frydensberg land-
fógeti hafði fengið veður af því hve ötul hún var í garðyrkjustör-
funum og getið sér þess til að fræskorturinn væri orðinn tilfinn-
anlegur.41 Þórður Thorlacius, eiginmaður Gyðu, hafði reyndar
óskað eftir því, í september árið 1808 og svo ítrekað þá bón sína
í apríl 1809, að stiftamtmaður sendi fræ til útbýtingar í sýslu
sinni. Svo að Frydensberg hefur tæplega þurft að búa yfir yfir-
skilvitlegum hæfileikum, suður í Reykjavík, til að geta sér til um
fræskortinn á heimili sýslumannshjónanna í Suður-Múlasýslu.42
En fræskorturinn var tilfinnanlegur víðar í landinu. íbúar
Helgafellssveitar og Skógarstrandar voru meðal þeirra fslend-
inga sem höfðu gripið til garðyrkjunnar sem bjargræðismeðals á
styrjaldarárunum en þeir voru einnig farnir að finna fyrir
fræskortinum árið 1809. íbúar sýslunnar óskuðu sérstaklega
eftir því að sýslumaður útvegaði þeim kál- og kartöflufræ.43 Og
undrin gerðust víðar. Geir biskup hafði orð á því árið 1810 að
bændur á Suðurlandi væru“ farnir að leggja sig með meiri alúð
eftir káli en fyrri.“44 Á næstu árum kemur sú ósk víða fram að
42