Sagnir - 01.06.2001, Qupperneq 55

Þjóðernið og natúralisminn
Þjóðernisblandinn natúralismi var lengi viðloðandi viðhorf
til leikmyndagerðar og er jafnvel enn. Andóf gegn natúralisma
í leiklist hófst þegar um aldamótin 1900,29 þó það kæmi ekki
fram hér að marki fyrr en um 1960. Meyerhold, hinn
rússneski frumkvöðull módernisma í leiklist, skilgreindi natúr-
alisma í leikhúsinu þannig að í sögulegum verkum væri leitast
við að umbreyta sviðinu í safn; gera eftirmyndir stílbragða
sögunnar. Hann taldi forsendur natúralismans vera andsnúnar
lifandi list.30
Jólaleikrit Þjóðleikhússins árið 1952 var Skugga-Sveinn í
leikstjórn Haraldar Björnssonar með leikmynd Magnúsar
Pálssonar, sem fékk góða dóma í Tímanum. Sveinn Bergsveins-
son skrifaði hinsvegar leikdóm í Frjálsa þjóð, sem var talsvert
annars eðlis:
...stofurnar, bæði í Dal og á sýslumannssetrinu [voru]
með ágætu handbragði, enda hefur Magnús sýnt, að
hann kann margt vel. En útisviðin voru hreinasta hörm-
ung. Hreinasta hörmung. Hvar hefur Magnús t.d. séð
slíka hamrakletta á íslandi. Þeir voru allir hlaðnir úr
hnullungum. Átti Skugga-Sveinn kannske að hafa
hróflað þeim upp sér til dundurs? Eða er þetta abstrakt-
list í leiktjaldagerð? Þetta átti leikstjórinn ekki að viður-
kenna. Eða þá grasafjallið, drottinn minn dýri. Grasa-
fólkið leið yfir sviðið hálfbogið í leit að grösum í skrúð-
grænum og litríkum blómabrekkunum. Þetta hefði þótt
undarlegt grasaland á Ströndum. Þá átti jökullinn líka
hálfbágt með sig að velta ekki út af. Hann minnti nánast
á Eiffelturninn í París. Fjarlægðin var sem sé allt of lítil
úr því að sýna átti jökulinn í heild. Eða þá heiðarbrúnin.
Kannske Magnús skilji ekki orðið. Ég skil þó varla í öðru
en hann hafi einhvern tíma skroppið austur á Kamba-
brún. Og þar gefur annað á að líta. Sem sagt, af heiðar-
brún verður að sjást niður á láglendið. Svo geta risið upp
fjöll í baksýn. Ef til vill hefur dalurinn átt að vera áhorf-
endasalurinn. En hafi maður aðeins átt að hugsa sér
hann, því þá ekki að hugsa sér allt hitt líka? Það sparar.31
Þarna birtist skýrt viðhorf gamla raunsæisskólans um „rétt“
landslag. Annað var bara ekki tekið gilt, fremur en um alda-
mótin 1900. En Magnús Pálsson átti eftir að ganga enn lengra
næstu árin í að brjóta upp hinar mosagrónu hefðir leiktjalda-
gerðarinnar.
Fjalla-Eyvindur hjá LR í ársbyrjun 1967 í leikstjórn Gísla
Halldórssonar og með natúralískri leikmynd Steinþórs Sigurðs-
sonar fékk hinsvegar frábæra dóma gagnrýnenda: ,,[F]rábærar
leikmyndir Steinþórs Sigurðssonar - að mínu áliti þær beztu,
sem gerðar hafa verið við þjóðlegt leikrit að undanförnu.“ '* Og:
Tíðindum sæta... leiktjöld Steinþórs Sigurðssonar, sem
eru einstakt undur að [ajllri gerð, lit og lögun. Þar ber
hæst sviðsmynd annars þáttar sem yfirgengur allan
natúralisma: þegar tjaldið fer frá opnast manni virkileg
útsýn yfir íslenskt landslag að hausti. Steinþór Sigurðs-
son hefur áður vakið athygli með leiktjöldum sínum.
En eru því virkilega engin takmörk sett, sem hann getur,
og gerir?33
í blaðaviðtali sagðist Steinþór hafa farið upp á öræfi ásamt
fleirum úr Leikfélaginu áður en hann gerði leikmyndina og
fundist það ávinningur: „...í 3. þætti notuðum við... beinlínis
eina mynd þaðan - hún var sem sagt engin lygi.“34 Þarna birtist
natúralísk afstaða til leikmyndagerðar en Steinþór segir um sína
afstöðu almennt: „Ég er sjálfur sveigjanlegur í stíl. Mér finnst að
höfundar eigi að hafa sitt að segja með útfærsluna,
öfugt við marga kollega mína. Mér finnst að oft geti
leikmynd drekkt leik. Ég hef oft verið realistískur.
Það ræðst af leikstjórum og verkefnum. Sé miðað
út það sem ég hef gert má greina öll möguleg
tilbrigði."35
„Ýmsir hefóu svitnað af blygóun"
Leikmynd Gunnars R. Bjarnasonar við Mörð Val-
garðsson eftir Jóhann Sigurjónsson 1970 olli einnig
sterkum viðbrögðum. Freymóður Jóhannsson skrif-
aði bréf í Morgunblaðið og sagði m.a. að „ferlegu
falsi“ hafi verið beitt við hönnun leikmyndarinnar og
að ekki væri að furða þó „ýmsir hefðu svitnað af
blygðun.“ Ennfremur: „Æskilegt hefði vissulega
verið að geta fundið til þess að maður væri staddur
hér á landi, - hinu sumarfagra Suðurlandi en ekki t.d.
á tunglinu eða eyðimörk undirheima.“ Freymóður
gengur svo langt að draga þá ályktun af sviðssetning-
unni á Merði Valgarðssyni, sem hann segir að hafi
upprunalega heitið Lygarinn,“ að hið íslenska hljóti
Gunnar R. Bjarnason, Mörður Valgarðsson. Þjóðleikhúsið 1970.
brátt að þurrkast allsstaðar út í öllum listgreinum, -
ekki aðeins í myndlist, tónlist, bókmenntum, heldur
einnig leiklist." Ennfremur segir Freymóður: ,,[E]f
þessi 50 ár væru ekki liðin [frá láti skáldsins], hefði
ég kært vegna Jóhanns og listaverks hans.“36
Fleiri skrifuðu gegn útfærslu Gunnars og var
megininntakið að leikmyndin væri ekki nógu
þjóðleg. Halldór Þorsteinsson, leikgagnrýnandi
Tímans, segir m.a. að Mörður Valgarðsson „...virðist
í öllum sannleika sagt vera miklu heldur saminn fyrir
stóran leikvang undir beru lofti heldur en lítið leik-
svið innan þröngra veggja."37 Sigurður A. Magnús-
son á Alþýðublaðinu var hinsvegar jákvæður í garð
leikmyndar og tónlistar í sýningunni: „Athyglisverð-
ustu þættir sýningarinnar voru tvímælalaust leik-
myndir og búningar Gunnars R. Bjarnasonar og tón-
list Leifs Þórarinssonar.“38
Listin á kostnað kassastykkjanna
í lok sjötta áratugarins kom absúrdisminn til sög-
unnar og ný viðhorf um uppstökkun leikrýmis og
einfaldari umgjörð ruddu sér smám saman til rúms.
Magnús Pálsson tók sæti í stjórn LR árið 1959 sem
ritari. Þegar kom að aðalfundi vorið 1960 blossuðu
upp deilur um framtíðarstefnu félagsins. Um veturinn
voru tvö leikrit af meiði absúrdismans frumsýnd, Sex