Sagnir - 01.06.2001, Side 73

sé farin að stangast á við hugmyndina um einstaklingsbundinn
rétt til frelsis því samkvæmt kenningum hans þarf viss efnisleg
þróun að hafa átt sér stað til þess að einstaklingurinn sé fær um
að upplifa eigið frelsi. í „þróunarkenningu“ Spencers virðist
frelsið vera markmið, en ekki raunhæfur valkostur innan
þeirrar samtíðar sem hann er að fást við. Hvers virði er þá form-
legt frelsi einstaklingsins? Hefur sá markaður sem birtist í kenn-
ingum Spencers ekki einfaldlega vaxið einstaklingnum yfir
höfuð? Það virkar stundum eins og fullkomin þversögn hversu
boðberar frjálshyggjunnar sýna „ógnaröflum“ þess frjálsa
markaðar, sem þeir horfa helst til, litla virðingu þegar honum er
stillt upp andspænis einstaklingnum.
Svokallað markaðsfrelsi með tilheyrandi einkavæðingu er
vafalítið skásti þekkti kosturinn til „sjálfstýringar" á mörgum
þáttum samfélagsins, en það hlýtur að teljast hæpin „hagstýr-
ing“ innan flestra þeirra sviða sem tengjast hinu félagslega vel-
ferðarkerfi. „Frumskógarlögmál" framboðs og eftirspurnar
stangast fullkomlega á við formgerð velferðarkerfisins og þá
hugsun sem því býr að baki. Það er vissulega dálítið einkenni-
legt að á tímum flókinna tæknisamfélaga skuli einföld, í grunn-
inn fremur frumstæð hagfræðikenning vera farin að fá svo
algilda merkingu að hún hafi nánast yfirtekið stað guðs og ann-
arra æðri hugsjóna í miðju mannlegs samfélags. Hvort að ný-
frjálshyggjan sé að móta „lok sögunnar“ eða velgengni hennar
gefi aðeins til kynna tímabundið hugmyndafræðilegt tómarúm
eftir „hrun“ stórra hugmyndakerfa á 20. öld eru vandasamar og
marghliða spurningar sem ekki verður svarað hér. Á það má þó
benda að jafnvel þótt kenningar um „endalok sögunnar“ hafi
visst greiningarlegt gildi þá eru þær í grunninn jafn
„stórsögulegar“ og útópískar og markhyggja þeirra tveggja
hugmyndakerfa sem hér hafa verið til umfjöllunar.
Tilvísanaskrá:
1 Vilhjálmur Árnason, „Orðræðan um frelsið.“ Broddflugur. Siðferðilegar
ádeilur og samfélagsgagttrýni. Háskólaútgáfan, Rannsóknastofnun í sið-
fræði. Reykjavík, 1997, bls. 224 og 228.
2 Marx, Karl, „Drög að gagnrýni á þjóðhagfræði, formáli.“Karl Marx og
Friedrich Engels, Úrvalsrit I. bindi. Reykjavík, 1968, bls. 240.
3 Um megináherslur í kenningum þeirra Hegels og Feuerbachs má lesa í
eftirfarandi ritum: Solomon, Robert C, Continental Philosophy since
1750. New York, 1988 - Stromberg, Roland N, European Intellectual
History since 1789. New Jersey, 1994.
4 Marx, Karl, Engels, Friedrich, Þýska hugmyndafrœðin. 1. hluti I. bindis.
Mál og menning. Reykjavík, 1983, bls. 13-14, 22-23, 37, 50-52.
5 Marx, Karl, Engels, F, Þýska hugmyndafrœðin, bls. 14-15, 38 og 46-47.
6 Marx, Karl, Engels, F, Þýska hugmyndafrœðin, bls. 47-48.
7 Marx, Karl, Engels, F, Þýska hugmyndafrœðin, bls. 27, 32-33, 73-75 og
78-80 - McLellan, David, The thought of Karl Marx [úr The Alleged splits
in the International e. Marx]. London, 1984, bls. 211.
8 Marx, Karl, Engels, Friedrich, Kommúnistaávarpið. Reykjavík, 1990,
bls. 55, 68 og 75 - Marx, Karl, A world without jews. New York, 1960,
bls. 26-29.
9 Sú skoðun að ríkisvaldið sé ill nauðsyn og eigi að hafa sem minnst
afskipti af efnahagsmálum. Þetta tengist einnig þeirri lífsskoðun að menn
eigi að fá að lifa lífi sínu að eigin geðþótta, án afskipta og íhlutunar
annarra.
10 Stutt yfirlit um breska frjálshyggju fram á fyrri hluta síðustu aldar má
finna hjá Schapiro, J. Salwyn, Liberalism: Its meaning and history. New
Jersey, 1958, bls. 40-49.
11 Mack, Eric, „Foreword“. Herbert Spencer, The man versus the state.
Indianapolis, 1981, bls. xiv-xv.
12 Hugtakið libertarianism hefur verið þýtt sem frjálshyggja, en einnig
sem ný-frjálshyggja til aðgreiningar frá klassískum „líberalisma“ (sbr.
Vilhjálmur Árnason, „Orðræðan um frelsið“, bls. 224). Áherslumunurinn
þar á milli felst einkum í því að „líbertaríanismi“ leggur enn meiri áherslu
á frelsi viljans og einstaklingsfrelsið en klassískur „líberalismi.“
13 Machan, Tibor R, „Herbert Spencer: A Century Later.“ Herbert
Spencer, The Principles of Ethics I. bindi. Liberty Classics. Indianapolis,
1978, bls. 9.
14 Hér er Spencer líklega að vísa til hugmyndarinnar um samfélagið sem
afurð einhvers konar samfélagssáttmála, en hún var ríkjandi hjá mörgum
heimspekingum nýaldar. Með tilliti til rökstuðnings hans í „The social
organism“ (bls. 391) er ekki ólíklegt að hann sé að skírskota til samfélags-
kenninga Thomas Hobbes (1588-1679).
15 Spencer, Herbert, „The social organism.“ The man versus the state.
Indianapolis, 1981, bls. 384, 391-392 og 405-406 - „From freedom to
bondage“ (sama rit), bls. 503.
16 Spencer, Herbert, „The social organism“, bls. 385, 413 og 418-419.
17 Spencer, Herbert, „The sins of legislators.“ The man versus the state.
Indianapolis, 1981, bls. 72-92 - „From freedom to bondage“, bls. 517 -
The principles of ethics II bindi. Indianapolis, 1978, bls. 146-147.
18 Hér er Spencer greinilega að skjóta á díalektíska efnishyggju
Karls Marx.
19 Spencer, Herbert, „From freedom to bondage“, bls. 502 og 514-515 -
„The sins of legislators“, bls. 117.
20 Hér vísar Spencer væntanlega til allra þeirra aðgerða sem getið hafa af
sér velferðarkerfið í víðasta skilningi þess orðs. í „From freedom to
bondage“ (bls. 505-506) ræðst hann til dæmis harkalega á menntakerfið.
21 Spencer, Herbert, „The sins of legislators“, bls. 102-114.
22 Bourdieu, Pierre, In other words. Essays towards a reflexive sociology.
Stanford California, 1990, bls. 123-126.
23 Bourdieu, Pierre, In other words, bls. 128-139 - Language & Symbolic
Power. Cambridge Massachuttes, 1991, bls. 163-166.
24 Bourdieu, Pierre, Acts of resistance. Against the Tyranny ofthe Market.
New York, 1998, bls. 39, 51 og 95.
25 Bourdieu, Pierre, Acts of resistance, bls. 33 og 97.
26 Bourdieu, Pierre, Acts of Resistance, bls. 42-43, 50 og 53-55.
27 Bourdieu, Pierre, Acts of Resistance, bls. 26, 29 og 94-105.
28 Fukuyama, Francis, The end of history and the last man. New York,
1992. Sjá sérstaklega bls. XI-XII, XVI, XX-XXII, 287-292, 304, 315
og 318-338.
29 Bourdieu, Pierre, Acts of Resistance, bls. 35 og 94-105.
30 Machan, Tibor R, „Herbert Spencer: A Century later“, bls. 17-18.
71