Sagnir - 01.06.2001, Side 92

getið. Útgáfa Magnúsar Ketilssonar á Norsku lög-
unum er sögð „illa íslenskuð“ og „miður vönduð að
útleggingu" og þykir höfundi Eftirmcelanna þessi
útgáfa léleg sérstaklega í samanburði við bú- og sagn-
fræðirit þess sama manns, sem hann þó minnist
ekkert frekar á.23 Þegar Magnús Stephensen ræðir
offjölgun hrossa og ofbeit þeim samfara notar hann
tækifærið og segir: „Þá mátti síst kalla, að hestabit
væri hagabót ,..“24 og er hann þar augljóslega að
skopast að Magnúsi Ketilssyni sem árið 1776 sendi
frá sér rit sem nefndist Hestabit er hagabót.
Stiftamtmenn og amtmenn á íslandi
Þótt Magnús Stephensen sendi Magnúsi Ketilssyni
létt skot vitna þær heimildir sem hér liggja til grund-
vallar ekki um að neina verulega togstreitu hafi verið
að ræða milli þessara tveggja manna. Hins vegar
virðist Magnús Ketilsson hafa ýmislegt haft að
athuga við föður Magnúsar Stephensens, Ólaf
Stefánsson og tengdaföður Ólafs, Magnús Gíslason
amtmann (1752-176625) en um þá ásamt fleirum
fjallar Magnús Ketilsson í bók sinni Stiftamtmenn og
amtmenn á íslandi 1750-1800. Sú bók var ekki gefin
út fyrr en um miðja 20. öld og er ekki ólíklegt að
sumt í innihaldi hennar hafi verið þess valdandi að
hún var ekki gefin út á meðan höfundur lifði. I Stift-
amtmenn og amtmenn á íslandi talar Magnús oft á
tíðum hreint út en gefur einnig ýmislegt til kynna
undir rós. Um sjálfan sig talar hann í þriðju persónu
eins og víðar í ritum sínum.
Stiftamtmenn og amtmenn á íslandi er skipt í
kafla eftir mönnum. I kaflanum um Thodal stiftamt-
mann (1770-1785), sem Magnús Ketilsson leggur
gott orð til, getur hann þess að einn helsti vinur
Thodals hafi verið Ólafur Stefánsson. Um áhrif Ólafs
á Thodal segir Magnús: „... og var almennilega
haldið, að þeir [Ólafur Stefánsson og Björn Markús-
son lögmaður] ei bötuðu hann [Thodal]. En með því
maðurinn var seinlátur og tortrygginn og varúðar-
samur, varð öngvum mein að annarra rógburði í hans
eyru ...““ Magnús segir góða kærleika hafi verið með
sér og Thodal en hann vill bera af sér að Thodal hafi
gert honum hærra undir höfði en öðrum „... því
öngrar sérlegrar gúnstar eður gengis naut sýslumaður
Magnús hjá stiftamtmanni Thodal, utan hvað honum
þótti meira til hans koma en margra annarra, og voru
þar þó vissir menn, sem ekkert bötuðu um fyrir sýslu-
manni Magnúsi við stiftamtmann Thodal.“27 Miðað
við það sem fyrr var sagt má telja víst að með „viss-
um mönnum" hafi Magnús átti við Ólaf Stefánsson
og Björn Markússon og jafnvel fleiri. í kjölfar þeirra
ummæla sem hér hefur verið vitnað til fylgja frekari
„nöðrusögur“ af Ólafi Stefánssyni sem Magnús segir
m.a. hafa fengið orð á sig fyrir að taka mútur og að
nefna helst syni sína í yfirréttinn.28
Eftir að hafa gert Ólafi Stefánssyni skil tekur
Magnús til við að fjalla um Magnús Gíslason amt-
mann, tengdaföður Ólafs. Um Magnús Gíslason segir
Magnús Ketilsson að nafni sinn hafi beitt valdi sínu
sem amtmaður til að gera sér erfitt fyrir í embætti og
að hann hafi einnig reynt að hrekja sig úr embætti
meðal annars með illmælgi og undirróðri. Magnús
Ketilsson lætur þó ekki hér við sitja heldur sakar
hann nafna sinn um að hafa sýnt vanrækslu og getu-
leysi gagnvart fjárkláðanum sem geisaði á landinu
sjöunda og áttunda áratug 18. aldar.29 Gagnrýni Magnúsar á
amtmanninn var ekki hans eigin heilaspuni því að Magnús
Gíslason fékk opinbera áminningu fyrir tómlæti gagnvart kláð-
anum en hann hafði áður verið einn þeirra sem stóðu að því að
dreifa fénu sem fjárkláðinn barst með.30 Um hug Magnúsar
Ketilssonar til nafna síns þarf ekki að efast þegar litið er á nið-
urlagsorð hans um aðkomu amtmannsins að málefnum fjár-
kláðans og hvers vegna hann varð að þeim faraldri sem raun bar
vitni. „Þessa ólukku hafði Island af eins eður fárra einþykkni og
sjálfbyrgningsskap, sem þykjast vaxnir upp úr því að hafa ann-
arra ráð. Þessi despotiski sjálfbyrgningsskapur hefur íslandi
einatt að meini orðið.“31 Ummæli sem þessi gerði Þorkell
Jóhannesson síðar að umtalsefni í Sögu íslands. Þar vitnar hann
til ummæla sem Magnús hafi viðhaft um Ólaf Stefánsson vegna
grunsemda dönsku stjórnarinnar um einveldistilburði Ólafs
þegar hann gegndi starfi stiftamtmanns. Þorkell segir: „Orð
Magnúsar Ketilssonar, er var enginn vinur Stefánunga og talar
hvað eftir annað um ofríki - „despotism11 - þeirra frænda, munu
reyndar lýsa því áliti, sem menn höfðu almennt á embættis-
færslum Ólafs...“32
Af því að lesa Stiftamtmenn og amtmenn á íslandi má sjá að
þar á köflum virðist Magnús Ketilsson ekki síður vera að skrifa
sína eigin ævisögu eða öllu heldur erfiðleikasögu en sögu stift-
amtmanna og amtmanna á landinu. Til marks um þetta má hafa
að í sumum þeim köflum sem skoðaðir voru kemur fram
hvernig samskipti Magnúsar sjálfs voru við þá menn sem fjallað
er um, þó að hann tali ávallt um sjálfan sig í þriðju persónu. Oft
kemur þá skýrt fram hvaða álit Magnús hafði á viðkomandi
mönnum og notar hann á nokkrum stöðum tækifærið til
að hnýta í Stefánunga en leggur þó einnig oft gott orð til manna.
Ummæli 19. aldar manna
Þegar skoðuð eru eftirtektarverð ummæli um eða sem tengjast
Magnúsi Ketilssyni er vert að geta orða sem Jón Sigurðsson
forseti lét falla í bréfi til Halldórs Kr. Friðrikssonar, dagsettu 24.
11. 1868, rúmum 65 árum eftir dauða Magnúsar. Aðalumræðu-
efni þessa bréfs er stofnun bústjórnarfélags sem bæði Jón og
Halldór virðast hafa verið ákaflega áhugasamir um. Þegar talið
svo berst að þekkingu íslenskra bænda á búskap segir Jón:
„Annars held ég líka þú verðir litlu nær fyrir búskaparskýrslur
Frá Innra-Hólmi. Vatnslitamynd frá síðari hluta 18. aldar. Þetta býli var eitt af
höuðbýlum Stefánunga.
úr sveitum, því satt að segja þá eru íslendingar hérumbil búnir
að týna niður að búa. Það gæti verið að Gvendur á Fitjum [33]
gæti sagt eitthvað Theoretiskt af viti en frá öðrum vona eg ekki
annars en búfræði Magnúsar gamla Ketilssonar, og gott ef ekki
verra.“34 Þó ekki verði sagt að þarna sé talað hlýlega til búfræða
Magnúsar Ketilssonar segja þessi orð Jóns meira en þau virðast
gera við fyrstu sýn. í fyrsta lagi voru búfræði Magnúsar Ketils-
sonar orðin 80-90 ára gömul þegar Jón skrifaði þetta bréf.
90