Sagnir - 01.06.2001, Blaðsíða 122

fl
! > Hdgi Ingólfsson er sagnfræðingur og rithöfundur.
I Hann hefur verið kennari i sögu við Menntaskólann í
tn Jr ■■ Reykjavík frá árinu 1984.
Satt og logið - Sagan og bókmenntirnar
Endur fyrir löngu hnoðaði ég saman greinarstúf um
tengsl sagnfræði og skáldskapar. Svo langt er um
liðið að mér er með öilu fyrirmunað að rifja upp í
hvaða tímariti ritkornið atarna birtist, né man ég
gjörla hvaða ár. Hitt rámar mig í, að ég notaði tvær
af menntagyðjunum sem tákngervinga, hina sann-
mæltu Klíó fyrir sagnfræðina og hina rómþýðu
Kallíópe fyrir skáldskapinn. Og fyrir víst man ég að
niðurstaða greinarinnar var sú að þær systur gætu vel
lifað í samlyndi og ættu auðvelt með að rugla saman
reytum án þess að skyggja hvor á hina.
Því meira sem ég les af sögulegum skáldskap, því
meira efast ég um réttmæti þeirrar niðurstöðu. Sagn-
fræðin leitast við að teljast sannfræði og reynir að
komast að fróðleik um fortíðina sem allir menn mega
hafa fyrir satt. Fátt svíður sagnfræðing meira en
þegar haldið er fram að hann halli réttu máli eða fari
rangt með staðreyndir. Skáldskapurinn er hins vegar
eðli sínu samkvæmt lygi - eða í besta falli afstæður og
huglægur sannleikur, sem sumir geta sammælst um,
en ekki allir.
En sagnfræðin er ekki hrein sannfræði frekar en
að skáldskapurinn sé brein lygi. Þar kviknar vanda-
málið. ímyndum okkur kvarða sem liggur milli
tveggja andstæðna, hins algjöra sannleika og hinnar
helberu lygi, með ótal afbrigðum hálfsannleika og
hvítrar lygi þar í millum. Öllum þenkjandi sagnfræð-
ingum er ljóst að þeir geta í besta falli nálgast það
ætlunarverk sitt, að hafa það sem réttast reynist úr
fortíðinni. Efniviður sá, sem þeir vinna með, eru
staðreyndir hins liðna, en ekki eru allar staðreyndir
þekktar og sú sagnfræði væri lítils virði sem eingöngu
fælist í þrotlausri upptalningu varðveittra sögulegra
heimilda. Auk þess kunna ritheimildir um liðna tíma
að segja ósatt ti! um þann veruleika sem þær lýsa,
en að hvaða marki ber okkur að taka þær trúanlegar
ef þær eru eina heimildin um tiltekið sögulegt atriði?
Segir Svetóníus t.d. rétt frá um þau efni sem hann
er einn til frásagnar um, þar sem annað efni hans
stangast á við ýmislegt sem aðrar heimildir greina
einnig frá?
Fortíðarmyndin er óhjákvæmilega brotakennd og
fyrir vikið hneigjast margir sagnfræðingar til að
draga heildstæðar ályktanir og alhæfa í einhverjum
mæli - m.ö.o. skálda þeir í eyðurnar. Endursköpun
fortíðar er nákvæmlega það sem orðið segir til um: Endur-
sköpun. Margvísleg, mishlutlæg og á köflum umdeilanleg
túlkun hinna sögulegu staðreynda færir sagnfræðina enn fremur
til á ásnum í átt frá hinni hreinu sannfræði. Flestir sagnfræð-
ingar eru meðvitaðir um sögulegt afstæði sitt. Val á viðfangsefni
mótast af hugðarefnum, þeir eru litaðir af eigin uppruna, lífssýn
eða straumum síns tíma. Söguskoðun breytist með margvíslegu
endurmati nýrra tíma. Og svo framvegis og svo framvegis.
Þráttfyrir vissar grundvallarkennisetningar er sagnfræðin ekki
jafn óbreytanleg og ætla mætti. Hún er síbreytileg sem kvikasilf-
ur.
Bókmenntirnar koma frá hinum enda kvarðans, lyginni. En
engar bókmenntir eru hrein lygi - þótt ekki væri fyrir annað en
þá staðreynd að þær notast við orð sem öllum mönnum (í þeim
málheimi) eru sameiginleg og ná með því einu lítilmótlegustu
tátyllu í veruleika sem menn hafa sammælst um að hafa fyrir
satt. Bókmenntirnar njóta þeirrar sérstöðu að ekki er gert ráð
fyrir því fyrirfram að þær séu í raun sannindi - þær hafa leyfi til
að ljúga, en þurfa ekki endilega að gera það. Auk þess eiga þær
að færa okkur nær einhvers konar huglægum eða tilvistarlegum
sannindum, ólíkt hlutlægniskröfu sagnfræðinnar. „Listin er lygi
sem færir okkur nær sannleikanum“, er haft eftir Picasso.
Sagnfræði og bókmenntir mætast á tveimur stöðvum ássins:
í skáldlegri sagnfræði og í sögulegum skáldskap. Skáldleg sagn-
fræði getur talist þegar farið er mátulega nákvæmt með stað-
reyndir en öðrum þáttum er leyft að njóta sín, oftast í ákveðn-
um tilgangi, t.d. ti! að skapa sterkari tilfinningu fyrir andrúmi
fortíðar. Slíkum ritum kann að vera áfátt um sitthvað frá sjón-
arhóli ströngustu fræða, en ef vel tekst til töfra þau lesandann
með sér inn í horfna heima. Sem dæmi um slíkt mætti taka The
Story of Civilization eftir Will Durant og aldamótabækur
Þorsteins Thorarensen.
Sögulegar skáldsögur fela í sér skáldskap sem teygir sig
lengst í átt til sannfræði á ásnum okkar. Þær eru ólíkar skáld-
legri sagnfræði að því leyti að tilgangurinn er bókmenntalegur
en sagnfræðin útvegar efniviðinn. Til eru mörg dæmi um góðan
sögulegan skáldskap, bæði innlendan og útlendan, og slík skáld-
verk geta lokið upp fyrir lesendum luktum heimum og fyllt þá
áhuga á að fræðast frekar um fortíðina. íslandsklukkan hefur
sennilega átt ríkari þátt í að móta hugmynd þjóðarinnar um
hvers konar lífi Jón Hreggviðsson lifði heldur en hillulengdir
strangvísindalegra fræðirita um 17. og 18. öld. Gróska hefur
verið í ritun sögulegra skáldsagna hérlendis (sem erlendis) und-
anfarinn áratug og má nefna bækur eftir Björn Th. Björnsson
(Falsarinn, Hraunfólkið) og Þórarin Eldjárn (Brotahöfuð) sem
120