Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.05.2009, Side 54

GUÐMUNDUR JÓNSSON
rammleik heldur þurfi hann sífellt á efidrspum utan hagkerfisins að halda
til að vaxa. Hin hraða upphleðsla fjármagns veldur því að kapítalisminn er
ófær um að halda uppi nægri eftirspum og því ráðist vöxtur hans og við-
hald af utanaðkomandi þáttum, t.d. stöðugri útþenslu, landvinningum,
nýlendustefnu eða verslun við lönd utan hins kapítalíska heims.
Engir vom jafnuppteknir af efnahagskreppum kapítahsmans og marx-
istar enda eygðu þeir í þeim von um upplausn og endalok kapítalismans -
oghina óhják\7æmilegu upprisu sósíalismans. Samanburður á Sovétríkjunum
og hinum kreppuhrjáðu Vesturlöndum á fjórða áratug 20. aldar staðfesti
að mati kommúnista gildi marxismans bæði sem stjórnmálastefnu og
samfélagskenningar. En tíminn leiddi í ljós að kapítalisminn var lífseigari
en marxistar gerðu ráð fyrir og þrátt fyrir hrakspár stóð hann af sér mestu
þjóðfélagsupplausn á síðari tímum, tímabil t\reggja heimsstyrjalda og
heimskreppu. Kenning Marx um vaxandi fátækt verkalýðsstéttarinnar má
til sanns vegar færa um England á tímabilinu 1780—1840, en hann vanmat
getu kapítalismans til að bæta lífskjör almennings þegar ffam í sótti.
A Vesturlöndum var það einkum Paul Sweezy sem hélt áffam að þróa
kreppukenningar í anda „viðurkenndra“ marxískra ffæða þegar komið var
ffam undir miðja 20. öld. I riti sínu Theory of Capitalist Development (1942)
gerir Sweezy grein fyrir framvindu umræðunnar og hallast sjálfúr að kenn-
ingunni um ónóga eftdrspurn sem leiðir tdl stöðmmar ffamleiðsluháttanna.
I ritinu Monopoly Capital (1966) leitast Sweezy og Paul Baran \dð að sýna
ffam á hvernig vestrænn kapítalismi efdrstríðsáranna hafi mótast af keynes-
ískri hagstjórn, en grunnþættir í þróun hans eru heimsvaldastefna, hern-
aðarhyggja og verðmætasóun.
Kreppukenningar marxista gengu í endurnýjun lífdaga með \dnstri-
bylgjunni á sjöunda og áttunda áratugnum.39 Kreppa reið að nýju yfir
Vesturlönd upp úr 1970 með miklum efnahagsþrengingum og vaxandi
stjómmálaátökum. En áhrifamáttur kenninga hins klassíska marxisma um
innri takmarkanir eða mótsagnir kapítalismans sem orsök kreppu og hruns
hafði greinilega dvínað mikið ffá því í upphafi aldar. Æ fleiri sósíalistar
lögðu áherslu á að þegar allt kæmi til alls lægju sögulegar takmarkanir
kapítalismans ekki í „innri“ heldur „ytri“ takmörkunum hans: hve lengi
verkalýðsstéttin sætti sig við óffelsi og óréttlæti kapítalismans. Takmarkanir
kapítalismans væru því fyrst og ffemst pólitískar.40 Vonir róttækra afla um
39 O’Connor, The Meaning of Crisis, bls. 49 o.áff.; Gamble, The Spectre at the Feast,
bls. 59-64.
40 O’Connor, The Meaning of Crisis, bls. 52-53; David Laibman, Deep Histoiy. A
52