Læknablaðið : fylgirit - 01.01.2013, Qupperneq 9

XVI VISINDARAÐSTEFNA Hl
FYLGIRIT 73
OPINN FUNDUR FYRIR
ALMENNING ÁGRIP FYRIRLESTRA
O 1 Forvarnir gegn hjarta- og æðasjúkdómum
Guðmundur Þorgeirsson
Prófessor í hjartalækningum
gudmth@landspitali.is
Það eru gamalgróin sannindi að betra sé heilt en vel gróið og því
ætti að vera vænlegra að fyrirbyggja sjúkdóma en lækna. Erfitt er að
finna farsælli hagnýtingu þekkingar en að forða samborgurunum frá
þeirri þjáningu, lífskjararöskun og kostnaði sem sjúkdómum fylgja.
Mikilvægust eru þó lifsgæðin sem felast í góðri heilsu. Helstu forsendur
forvarna gegn hjarta- og æðasjúkdómum eru eftirfarandi:
1. Ný og aukin þekking á meinþróun æðakölkunar hefur dýpkað
skilning á því hvemig hinar sjúklegu breytingar byrja og þróast,
hvemig unnt er að stöðva framvindu þeirra og jafnvel snúa þeim
við.
2. Hjarta- og æðasjúkdómar tengjast ákveðnum þáttum í lifsstíl sem
og lífeðlisfræðilegum þáttum sem unnt er að breyta.
3. Óyggjandi hefur verið sýnt fram á að meðferð slíkra áhættuþátta
(riskfactor modification) dregur úr dánartíðni og sjúkleika, ekki síst
hjá fólki sem þegar hefur greinanleg merki æðakölkunar. Einnig
liggja fyrir sannfærandi gögn um að jákvæðar lífsháttabreytingar
þjóða geti haft mikil áhrif til góðs á heilsufar.
Tækifæri og þekking til að draga úr þjáningum og kostnaði af völdum
hjarta- og æðasjúkdóma með forvamarstarfi eru þannig ótvírætt til
staðar en stórlega vannýtt. Hins vegar verður einnig að gæta hófs í
umfjöllun um þessi mál svo að ekki sé ýtt undir það hugarfar að lífið sé
jarðasprengjusvæði þar sem hættur leynast við hvert fótmál. í forvamar-
starfi eins og í allri læknismeðferð verður því að gera þá kröfu að úrræði
og ráðleggingar séu gagnreynd, það er hafi staðist próf vandaðra rann-
sókna. Nokkm fyrir miðbik síðustu aldar riðu hjarta- og æðasjúkdómar
eins og faraldur yfir heimsbyggðina, náðu hámarki í hinum iðnvæddari
Vesturlöndum um 1960 og byrjuðu að lækka um 1970. Bylgjan kom um
það bil 10 ámm seinna til Islands, náði hámarki um 1970 og byrjaði að
hníga upp úr 1980.
Eitt fyrsta stóra rannsóknarátakið sem gert var í faraldsfræði þessara
sjúkdóma er kennt við borgina Framingham í nágrenni Boston. Árið
1961 var orðið ljóst að þeir íbúar Framingham sem höfðu hækkaðan
blóðþrýsting og hækkað kólesteról voru mun líklegri til að fá kransæða-
stíflu og hjartadrep en aðrir íbúar Framingham, þótt þeir væru að öðm
leyti heilbrigðir. Hugtakið áhættuþáttur kransæðasjúkdóms var þar með
orðið til og lagði gnmdvöllinn að því forvarnarstarfi sem víða fylgdi í
kjölfarið, meðal annars hér á Islandi.
Fjölmargir áhættuþættir hafa síðan verið skilgreindir og mikið rann-
sakaðir. Þeir mikilvægustu, auk hækkaðs kólesteróls og háþrýstings,
eru: Aldur, kyn, fjölskyldusaga, sígarettureykingar, sykursýki, lágt
HDL-kólesteról, langvinnur nýmasjúkdómur, hækkað lípóprótein(a),
aukning bólguþátta í blóði, kyrrseta, offita og öll teikn um æðakölkun
hvar sem er í slagæðakerfinu. Stöðugt bætist við þennan lista og þótt
samstaða ríki um að samvirkni sé milli áhættuþátta, og því hljóti heild-
stætt eða að minnsta kosti fjölþætt áhættumat að vera nauðsynlegur
grundvöllur meðferðar til áhættuminnkunar, er það óútkljáð álitamál
hversu langt eigi að ganga í þeim efnum, hversu marga hinna nýrri
áhættuþátta borgi sig að mæla.
Rannsóknir Hjartavemdar hafa dregið upp skýra mynd af áhættu-
þáttum íslendinga sem em í aðalatriðum hinir sömu og í öðrum löndum
og hafa svipað vægi og í Evrópu. í forvarnarstarfi gegn hjarta- og æða-
sjúkdómum er í stórum dráttum beitt tveimur aðferðum: 1) Greining
og meðferð áhættuhópa (high risk strategy) og 2) lýðgrunduð íhlutun
(population strategy). Báðar aðferðir eru nauðsynlegar og styrkja hvor
aðra en nýlegar rannsóknir sýna að lýðgrunduð íhlutun, eins og mat-
aræðisbreytingar sem leiða til lækkunar á kólesteróli og blóðþrýstingi
hjá þjóðinni, svo ekki sé talað um minnkaðar reykingar, hafa gríðarleg
áhrif til lækkunar á dánartíðni úr kransæðasjúkdómi.
O 2 Skurðaðgerðir á íslandi við slitgigt, nýjar fóðringar eða staurliður
Halldór Jónsson jr.
Prófessor í bæklunarskurðlæknisfræðum
halldor@landspitali. is
Slitgigt byrjar einkennalaust á þrítugs- og fertugsaldri og er orðin
mjög algeng um sjötugt. Næstum allir hafa einhverjar meinafræðilegar
breytingar í þungaberandi liðum um fertugt, þó svo fæstir séu komnir
með einhver einkenni á þeim tíma. Sjúkdómurinn leggst jafnt á karla og
konur í byrjun, en konur fara svo fram úr körlum eftir tíðahvörf.
í flestum tilfellum kemur slitgigtin fyrirvaralaust, það er án þekktrar
orsakar. Hún er þá bundin við fáa liði, en getur líka verið dreifð.
Algengasta röðin er: fjær-, nærkjúku- og þumalrótarliður í hendi, hrygg-
þófa- og smáliðir í háls- og lendahrygg, stórutáarliðir í fæti, hné- og
mjaðmaliðir. Slitgigt er algengari í höndum og hnjám hjá konum, en jafn
algeng í mjöðmum og hnjám hjá körlum. Slitgigt getur einnig orðið við
þekktar eða fyrirliggjandi orsakir eins og stóra áverka eða endurtekna
litla áverka, meðfæddan þróunarlegan galla á liðum eða annan kerfis-
bundinn sjúkdóm sem og við útfellingu járns og kristalla. Rannsóknir
hafa sýnt að tíðni mjaðmaslitgigtar er margfalt hærri hér á landi en í
Suður-Svíþjóð. Þá hafa rannsóknir einnig sýnt tengsl milli offitu og
starfa sem fela í sér miklar beygjur í hné og slitgigtar, mögulega er það
einnig þannig í mjöðm. Aðrir liðir hafa verið minna rannsakaðir.
Aðaleinkenni slitgigtar er stirðleiki, einnig sársauki sem versnar við
hreyfingu en lagast í hvíld. Tímalengd og styrkur sársaukans er einnig
einkennandi fyrir alvarleika sjúkdómsins. Skoðun getur sýnt bólgu
og afmyndanir á liðum, ofvöxt beina, brak og takmörkun á hreyfingu,
einnig óstöðugleika, óþægindi eru mismunandi eftir staðsetningu.
Algengast er að einstaklingar leiti til heimilislæknis eða beint til
sérfræðings í gigtlækningum eða bæklunarskurðlækningum til skoð-
unar og rannsóknar á vandamáli sínu. Venjuleg röntgenmynd staðfestir
shtgigt og á hvaða stigi hún er. í framhaldinu er tekin ákvörðtm um
LÆKNAblaðiö 2013/99 9