Tímarit Máls og menningar - 01.12.1973, Side 115

hennar rís samfélagið. Á báðum stöðun-
um eru það fríkirkjusöfnuðir sem eigast
við um sálirnar. Það voru misjafnlega ein-
sýnir mótmælendasöfnuðir sem efndu til
harðrar baráttu og hóflítillar samkeppni í
ófögru, en rækilegu, samræmi við þær hag-
fræðikenningar sem efnahagslífið markað-
ist af. Vitaskuld er óþarfi að fara mörgum
orðum um það hversu mjög þjóðfélögin
þar vestra mótast enn af þessum uppruna,
af einstaklingshyggju, frumbýlingsviðhorf-
um og trúarskoðunum sem ganga nær
kenningum Kalvíns en Lúters.
Uppruni fólksins réð því í byggðum Is-
lendinganna að kirkjufélögin sem mest
gætti töldust til lúterstrúar. Harkan og
hófleysið lýsir sér hins vegar etv. skýrast í
því að hinn „rétttrúaði" séra Jón Bjarna-
son gat varla fengið sig til þess að sverta
sig á því að taka í höndina á öðrum eins
„trúvillingi" og vandræðamanni fyrir þær
sakir sem Friðrik Guðmundssyni, að því
er hinn síðari skýrir frá. Og það er alveg
samkvæmt þeirri hugmynd sem lesandinn
fær um þennan umburðarlynda og raungáf-
aða alþýðumann að Friðrik tók afstöðu með
þeim mönnum sem meira litu á andann en
bókstafinn, mátu meir almúgann en höfð-
ingjana og töldu meira vert um trúarlíf en
kirkjuskipan, og gerðu sér fremur far um
kærleiksboðið en hatrammar vítishót-
anir.
Þessi mál öll voru efst á baugi með
Vestur-íslendingum um það leyti sem Frið-
rik Guðmundsson var að setjast að þar
vestra, og hann varð þess fljótt var hve ill-
vígar þessar skærur gátu orðið. í eðli sínu
hefur hann verið frábitinn ofstæki og for-
dómum en fróðleiksþyrstur leitandi hvar
sem hann fór. Hann reyndi að miðla mál-
um og taldi kristnina næga öllum játend-
um til að sameinast um, en varð fyrir von-
brigðum. Síðasti hluti endurminninganna
fjallar aðallega um þessi efni, og er það
UmsagnÍT um bœkur
raunar að vonum eins og allt var í pottinn
búið. Menn munu minnast afskipta Steph-
áns G. af þessum deilum, og þess má engu
síður geta að um þetta leyti voru umræður
og deilur um þessi efni mjög háværar hér
á landi, þótt það sé nú mest gleymt og
grafið. Þess eru td. dæmin að starfandi
klerkar á íslandi kölluðu Jón biskup
Helgason sín á milli „Jón heiðna“ vegna
þess að hann var nýguðfræðingur. Harald-
ur Níelsson var á þessum árum einhver
vinsælasti fyrirlesari með þjóðinni og
eimir enn mjög eftir af áhrifum hans. AI-
þjóðarathygli vakti uppreisn séra Gunnars
Benediktssonar, þótt flestir muni nú i ró
geta lesið ritgerðir hans og nýbirtar end-
urminningar. Séra Sigurður Einarsson, síð-
ar í Holti, var líka á víxl frægur eða al-
ræmdur, og Brynjólfur Bjarnason var dreg-
inn fyrir rétt og dæmdur fyrir guðlast. Sio
transit gloria mundi - nú hafa menn miklu
meiri áhyggjur af húsbyggingum og yfir-
vinnu, verðlagi og vísitölu; hið stundlega
hefur þokað því eilífa um set í hugum
manna og má í einlægni spyrja hvort orð-
ið hafi framför eða afturför.
Endurminningar Friðriks Guðmundsson-
ar eru miklu meira og margt fremur en
lýsing á ævi hans sjálfs, og hann er ekk-
ert að orðlengja fram og aftur um eiginn
hag eða tilfinningar. Hann er einatt bein-
línis hljóður um sjálfs sín hagi. Oftar en
einu sinni kemst hann svo að orði að
hann hafi lifað „á morgni menningarinn-
ar“. Hann tilheyrði hinni bjartsýnu kyn-
slóð sem óx úr grasi og mótaðist áður en
djöfulgangur 20. aldarinnar hófst sumarið
1914. Að loknum fyrsta kapítula þeirrar
sögu, sem virðist hafa gengið fram hjá
honum - eins og endurminningarnar liggja
fyrir, - heimsótti hann ísland árið 1919,
og varð förin honum tilefni til ýmiss sam-
anburðar sem er lærdómsríkur. Hann lést
árið 1936 og var hlíft við því að lifa í
21 TMM
321