Tímarit Máls og menningar - 01.03.1977, Blaðsíða 14

Tímarit Máls og menningar
En fleiri erlend ríki beittu áhrifum sínum beint og óbeint eftir því hverjir
hagsmunirnir voru og hafa tveir ungir íslenskir sagnfræðingar birt ritgerðir
um ísland í heimsstyrjöldinni síðari, unnar upp úr frumgögnum.
Sólrún Jensdóttir skrifaði ritgerð til háskólaprófs í Englandi: „“Republic
of Iceland” 1940—1944: Anglo-American Attimdes and Influences." Birtist
hún í Journal for Contemporary History, Vol. 9, No. 4 1974, en hefur ekki
komið á íslensku enn.
Þór Whitehead hlaut mennmn sína í Háskóla Islands og framhaldsmennt-
un í Bandaríkjunum og Englandi. Hann hefur skrifað nokkrar greinar um
Island og utanríkismálin sem hafa vakið mikla athygli á innlendum vett-
vangi, og hefur Þór notið þeirrar aðstöðu að fá aðgang að áður óbirmm
skjölum í Bandaríkjunum, Bretlandi, Þýskalandi, Danmörku og utanríkis-
ráðuneytinu hér heima. A þessu ári mun hann verja doktorsrit sitt um Is-
land í síðari heimsstyrjöldinni. Fer sú vörn fram í Oxford. Er efnið sam-
skipti Isiands og stórveldanna og leitast hann við að meta hlut Islands í
barátmnni um Atlantshafið. Ætlunin er að gefa þetta rit einnig út á íslensku
og þá aukið.1
Víkjum þá að upphafi þessara mála, herstöðvakröfum bandarikjamanna
1. okt. 1945. Þeir höfðu hundsað óskir Olafs Thors að fresta málinu þar til
eftir kosningar 1946 og nú varð hann að kynna það ríkisstjórninni (nýsköp-
unarstjórninni) og kallaði saman alþingi á lokaðan fund. Nefnd frá öllum
flokkum alþingis var látin fjalla um herstöðvabeiðnina. Hún var skipuð
þessum mönnum: forseta Islands, Sveini Björnssyni, ríkisstjórn Islands, Olafi
Thors forsætis- og utanríkisráðherra, Aka Jakobssyni atvinnumálaráðherra,
Brynjólfi Bjarnasyni menntamálaráðherra, Emil Jónssyni samgöngumálaráð-
herra, Finni Jónssyni félags- og dómsmálaráðherra og Pétri Magnússyni fjár-
málaráðherra. Þá voru í nefndinni þrir menn frá hverjum flokki: Kristinn E.
Andrésson, Sigfús Sigurhjartarson og Þóroddur Guðmundsson frá Sósíalista-
flokknum. Magnús Jónsson, Bjarni Benediktsson og Jóhann Þ. Jósefsson frá
Sjálfstæðisflokknum. Stefán Jóhann Stefánsson, Haraldur Guðmundsson og
Ásgeir Ásgeirsson frá Alþýðuflokknum. Og frá stjórnarandstöðunni, Fram-
sóknarflokknum, Hermann Jónasson, Eysteinn Jónsson og Jörundur Brynj-
ólfsson.
Ekki skyldi skrifa fundagerðir, svo var leyndin mikil.
Frá þessum samkomum hafa þó geymst frásagnir af gangi umræðnanna.
Kristinn E. Andrésson skráði þær eftir hvern fund. Er það merk samtímaheim-
ild. Þessar minnisgreinar eru á 13 blöðum í fjögurra blaða broti. Á 11 blöðum
er skrifað báðum megin á blaðið. Hefur Kristinn geymt þessi blöð í umslagi
og skrifað á það „Fundargerðir (herstöðvamálið 1945).“ Neðst til vinstri
stendur: „Leyndarmál". Efst til hægri: „Kr. Andrésson Njálsg. 72“.
Fundargerðirnar eru birtar hér stafréttar, að fengnu góðfúslegu leyfi Þóru
Vigfúsdóttur.
4