Tímarit Máls og menningar - 01.04.1983, Síða 7

Adrepur
fjöldaflótti undan mjög áþreifanlegri framtíðarógn, og um leið áköf leit að
lífsgildum í sljóleika augnabliksins.
Sagan sýnir að listamenn hafa oft reynst næmari á tímana en flestir aðrir. Svo
er vafalaust enn í dag. Því getum við eftilvill best þreifað á áðurnefndum
þáttaskilum með því að gæta að breyttri skynjun þeirra. Hún er hugsanlegur
vísir að því sem koma mun ef mannkynið verður um langan aldur að búa við
hættu á tortímingu.
Efnilegur íslenskur myndlistamaður af yngstu kynslóðinni sagði eftirfarandi í
blaðaviðtali ekki alls fyrir löngu: „Fílingurinn að skapa er númer eitt, en
hvernig sköpunin fer fram og hvert hún leiðir skiftir aftur á móti engu máli.“
Þetta er ekki nýtt undir sólinni frekar en annað, en það er nýtt sem almenn
tilfinning meðal listamanna í mörgum greinum. Hingaðtil hefur mestöll list haft
þessi tvö meginmarkmið: að gera það hverfula varanlegt og vera skilaboð frá
manni til manns. Nú er það sjálfstjáning listamannsins sem verður slíkt aðal-
atriði að það skiftir ekki máli hvort aðrir njóti verka hans; þau hætta með
öðrum orðum að vera skilaboð þótt þau geti verið það á meðan á sköpuninni
stendur. Og hverfulleikinn er meðtekinn, ekki aðeins sem efniviður heldur líka
sem form og markmið; engin þörf er á að varðveita listaverkið nema sem
reynslu þess eða þeirra er skópu það.
Þessi fagurfræði er í senn andstæða og hliðstæða þess sem hér var kallað
sljóleiki augnabliksins. Hún er andstæða þess að því leyti að hún sækist eftir
snerpu í upplifun fremur en doða. En hún er hliðstæða þess að því leyti að hún
hörfar inní augnablikið undan tilfinningunni um framtíðarleysið. Hverful-
leikinn verður svo yfirþyrmandi að „eining tímans“ rofnar og hverskyns
varanleiki verður fáránlegur, jafnframt því sem undirrætur allrar menningar,
tengsl einstaklingsins við aðra einstaklinga, verða léttvæg. Mottóið gæti verið:
Ekkert hefur gildi útfyrir sjálft sig, hvorki í tíma né rúmi.
Þótt ég aðhyllist ekki þessa fagurfræði tel ég mig þess ekki umkominn að
fordæma hana „sem slíka". Astæðan er sú að ég er sannfærður um að hún hefur
gildi langt útfyrir sjálfa sig. Hún er ekki aðeins afsprengi vonlausrar menningar,
semsé vaxin útúr og hluti af sögunni í nútíð og fortíð, hún varpar einnig ljósi á
lífsaðstöðu alls mannkyns á komandi tímum ef hervæðingin stigmagnast sem
hingað til. Hún er vísbending um það sem við getum átt í vændum, vottur
menningar þar sem augnablikslifun hins einangraða sjálfs yrði eina lífsmarkið á
öllum sviðum mannlegrar tilveru.
Af gömlum og nýjum vana höldum við áfram að búta heimsmenninguna
niður eftir heimshlutum, þjóðum, stéttum, framleiðsluháttum, stjórnkerfum,
kynjum, trúarbrögðum, kynþáttum og ég veit ekki hverju: kristin menning,
kvennamenning, auðvaldsmenning, þýsk menning, alþýðumenning, Austur-
landamenning og svo framvegis endalaust. Þessi aðgreining getur vissulega oft
komið að haldi. En spurningin er hvort allir þessir bútar hafi ekki eignast
samnefnara og tengilið sem geri jafnvel heimsmarkaðinn smávægilegan, semsé
125