Tímarit Máls og menningar - 01.04.1983, Qupperneq 35

Saga og form
þróast á ólíkan hátt. Það sakar ekki að vitna til orða hagfræðings um þetta
efni: „Um leið og hinni algeru tvískiptingu milli hugveru og hlutveru,
hugmyndar og efnis, er hafnað — þ. e. sé litið á hugveruna sem hugsandi
hlutveru, en það er kjarni efnishyggjunnar — verður augljóst að sumar
hugmyndir, suma þætti vitundar, undirvitundar og huglægni er stundum
hægt að skýra í anda efnishyggju án nokkurra tilvísana til efnahagslegra
þátta eða orsaka.“6
Kannski er þetta algengasti gallinn á menningargreiningum marxista, og
þarf enga dólga til: ákveðið lykilhugtak í samfélagsgreiningunni er notað til
að skýra alltof mörg ólík fyrirbæri (mig minnir að Kristján Arnason bók-
menntafræðingur hafi eitt sinn orðað það þannig að sumir marxistar ein-
blíndu svo á stéttarhugtakið að þeir minntu á kaupmann, sem hefði tekið
svo miklu ástfóstri við kílóið að hann ætti í vandræðum með að selja
tannbursta). Þessa verður vart í merku verki Georgs Lukácsar, Sögu og
stéttarvitund (1923). Firringin, eða réttara sagt hlutgervingin (að mannleg
samskipti taki á sig mynd samskipta hluta í kapítalismanum), verður
töfraorðið sem notað er til að skýra jafnt þróun verkalýðsvitundar sem
lögfræði og blaðamennsku.7 Sama hlutverki gegnir drottnunin yfir nátt-
úrunni hjá þýska heimspekingnum Adorno. Hann taldi að upplýsingin
hefði í sér fólgna andstæðu sína. Skipuleg nýting náttúrunnar var forsenda
þess að maðurinn hætti að vera leiksoppur blindra örlaga. En drottnun
mannsins yfir náttúrunni hefur öðlast hættulegar víddir. I fyrsta lagi er um
að ræða eiginlega merkingu orðanna, þ. e. rányrkjuna á auðlindum nátt-
úrunnar í framleiðslunni, í öðru lagi bælingu náttúrulegra hvata mannsins
og þarfa, og í þriðja lagi er arðránið á náttúrunni endurtekið innan samfé-
lagsins með kúgun manns á manni. Um síðir leiðir upplýsingin mannkyn
aftur til villimennskunnar, fasismans, en alræði hans er jafnframt alræði
tæknihyggjunnar sem ekki á sér aðra mælikvarða en sína eigin blóðugu
afkastagetu.
Það lágu margar ástæður til þess að Adorno komst að þessari niðurstöðu.
Gallinn er bara sá að greining hans verður í mörgum tilvikum ekki nógu
hluttæk og söguleg til að hún segi okkur eitthvað um viðfangsefnið. í
sumum bókmenntaritgerðum sínum hættir honum til að lesa eigin sögu-
heimspeki inn í þau verk sem hann fjallar um. Að hans dómi höfðu aðeins
þær bókmenntir eitthvert gildi sem voru í einu og öllu afneitun þessa
samfélags, og hann var meistaralegur túlkandi svartsýnna nútímaverka.
Hins vegar var honum fyrirmunað að sjá nokkuð annað í afþreyingarbók-
menntum og skemmtanaiðnaði en hina fullkomnu formyrkvun andans:
„Sífellt sömu brosgretturnar á ungbörnum myndablaðanna, sífellt sami
malandinn í jazzvélinni."8
tmm III
153