Tímarit Máls og menningar - 01.04.1983, Síða 52

Tímarit Máls og menningar
lega tóma mengið eins og það heitir í stærðfræði síðari tíma, og lengd
textans gæti þá orðið eftir því.
Til að henda reiður á þessu varð mér fyrst fyrir að leita fanga í stórum
enskum orðabókum, enda er íslenska orðið hugmyndafræði tiltölulega bein
þýðing á alþjóðaorðinu ideology. I sem stystu máli voru útlistanir þessara
orðabóka á þá leið að hugmyndafræði einhvers hóps eða menningar-
samfélags væri sá hugsunarháttur, kenningakerfi, goðsagnir eða tákn sem
einkenndu hópinn eða tilheyrðu honum. Einnig var í þessu samhengi talað
um starfsgreinar, stofnanir og félagshreyfingar, sem og um félagspólitíska
stefnuskrá.51
Þeir menn eru enn til sem munu tauta með sjálfum sér undir þessum lestri
að vísindi séu hvorki hópur né menningarsamfélag (culture), starfsgrein né
stofnun, og þaðan af síður félagshreyfing sem eigi sér félagspólitíska
stefnuskrá (socipolitical program). Og það er einmitt vegna slíkra sjónar-
miða sem „hugmyndafræði vísindanna” hefði til skamms tíma í hæsta lagi
verið talin verðugt verkefni fyrir sérvitra málrófsmenn á málþingum
heimspekinga.
En nú eru aðrir tímar og því er þetta umræðuefni nú talið gott og gilt,
a.m.k. í hliðarsölum vísindanna. Margir munu t.d. ekki telja það verri latínu
en hvað annað að skilgreina vísindi út frá þeim hópi sem leggi stund á þau,
eða að líta á þau sem þjóðfélagsstofnun í skilningi félagsfræðinnar. Og
ýmsir munu vilja fallast á að vísindi nútímans séu í reynd félagshreyfing sem
eigi sér yfirlýsta eða dulda félagspólitíska stefnuskrá sem kunni jafnvel að
orka tvímælis á köflum.
I ljósi þessara nýju viðhorfa kýs ég að skilja viðfangsefnið svo að átt sé við
þann grundvallarþankagang sem einkenni vísindin í samfélaginu, og þá
ýmist vísindi nútímans eða fyrri tíma, vísindin í heild eða einstakar greinar,
eftir því hvar við erum stödd í umræðunni hverju sinni.
Hvað veldur?
En hvað veldur þeirri hugarfarsbreytingu sem lýsir sér m.a. í því að menn
vilja nú tala fullum fetum um hugmyndafræði vísinda, þótt það sé að vísu
ekki alveg kinnroðalaust? Og hvernig birtast þessi hughvörf að öðru leyti?
Við skulum staldra aðeins við þessar spurningar áður en lengra er haldið.
Hnyttilegasta lýsingin sem mér er kunnugt um á þessari breytingu
hugarfarsins er sú að vísindin hafi öðlast sjálfsvitund. Við könnumst við það
úr þróunarsögu mannsins hvílíkur áfangi það var þegar hann öðlaðist vitund
um sjálfan sig sem einstakling og tegund í víxlverkun (interaction) við
umhverfi sitt; hann ætti sér ákveðna fortíð sem við köllum sögu, og einnig
170