Tímarit Máls og menningar - 01.04.1983, Page 57

Hugmyndafrtsði vísindanna
eins konar leiðarhnoða til að vísa okkur á tiltekin atriði sem mér þykja
umræðuverð í hugmyndafræði vísinda nú á dögum.
En þá vaknar spurningin hvar skal byrja, þ.e. hvenær hófst saga
vísindanna? Hugmyndir manna um það fara að sjálfsögðu mjög eftir því
hvað þeir telja til vísinda og hvað ekki. Ef menn hafa mjög víða skil-
greiningu í huga munu þeir leita upptakanna „aftur í grárri forneskju"
m.ö.o. áður en sögur hófust eða á svokölluðum forsögulegum tíma, jafnvel
allt aftur til þess er tegundin „viti borinn maður” (homo sapiens) varð til.
Noti menn hins vegar mjög þrönga skilgreiningu á vísindum þurfa þeir að
sama skapi að leita stutt aftur í tímann og geta jafnvel nefnt okkur ártöl eða
dagsetningar um fæðingu vísindanna. Slíkir menn viðurkenna kannski ekki
að ýmsar vísindagreinar, sem svo kalla sig, eigi sér neina sögu; þær séu í
rauninni ófæddar eða kannski í fæðingu.
Við sitjum hér greinilega rétt einu sinni uppi með spurningar sem eiga sér
engin einhlít svör. Við skulum þó engan veginn láta hugfallast því að bæði er
sem betur fer oft hægt að taka slíkar spurningar einhverjum vitrænum
tökum og auk þess er ekki víst að okkur skipti mestu að hafa einhver
ákveðin svör á reiðum höndum. Við göngum því djarflega fram og sleppum
leiðarhnoðanu lausu í upphafi vega og sjáum síðan hvaða stiklur verða á vegi
okkar þaðan og til nútímans.
Betri tök
Ymsir mætir fræðimenn vilja rekja upphaf vísinda allt til þess er maðurinn
fór að búa sér til áhöld, en það atriði er einmitt talið eitt af því sem skilur
hvað gleggst í milli manna og dýra (þess eru dæmi að dýr noti hluti úr
umhverfi sínu sem áhöld en ekki að þau leggi sig fram um að smíða slík
áhöld). Um þetta efni segir bresk-ástralski fornleifafræðingurinn Gordon
Childe:
Jafnvel einfaldasta áhald sem gert er úr trjágrein eða grjótflögu er
ávöxtur langrar reynslu — menn hafa þreifað sig áfram, tekið eftir hugboð-
um, lagt þau á minnið og borið þau saman. Menn hafa komist upp á lag
með að smíða áhaldið með athugunum og tilraunum og með því að beita
minni sínu. Það kunna að virðast ýkjur en er engu að síður rétt að
sérhvert áhald felur í sér vísindin í hnotskurn. Því að það hefur í sér
fólgna hagnýtingu á reynslu sem menn hafa lagt á minnið, borið saman og
safnað, og sem er af sama toga og sú reynsla sem bundin er í kerfi og
dregin saman í formúlum, lýsingum og forskriftum vísindanna.7'
175