Tímarit Máls og menningar - 01.04.1983, Síða 63

Hugmyndafrœði vísindanna
jafnvel félagsvísinda. A hinn bóginn eru margir á því að engin nauður reki
menn til að afmarka vísindin svo skýrt sem hér um ræðir. Því sé eins gott að
fara með gát og minnast þess sem vísindasagan sýnir, að samtíðin getur oft
og tíðum alls ekki gert sér grein fyrir því hvaða hugmyndir eiga eftir að
reynast varanleg vísindi og hverjar ekki.
Einfaldleikinn
Forngríski heimspekingurinn Plató er yfirleitt ekki talinn hafa lagt mikið af
mörkum til raunvísinda. M.a. var hann málsvari þeirrar fyrirlitningar á
líkamlegri vinnu sem þróaðist með Forngrikkjum í skjóli þrælahaldsins og
hefti mjög framfarir á ýmsum sviðum raunvísinda, t.d. miðað við það sem
síðar varð í Evrópu í upphafi nýaldar. Um þetta athyglisverða atriði segir
breski vísindasagnfræðingurinn Benjamin Farrington:
Þetta hafði m.a. þá slæmu afleiðingu að það var talið verk þræla að
stýra tækni og aðferðum, en þekking á slíkum ferlum er einmitt nauðsyn-
leg í mörgum greinum raunvísinda; og með mönnum mótaðist sú hug-
mynd um vísindi að þau snerust fyrst og fremst um orð og hefðu ekkert
með hagnýta hluti að gera. Orðið var viðfangsefni borgarans en verkið
þrælsins.10
Einn þáttur í boðskap Platós átti þó eftir að bera ríkulegan ávöxt í
raunvísindum. Þar á ég við hugmyndir hans um einfaldleika og samræmi
eða samhljóm (harmony) í tilverunni og þar með í lögmálum náttúrunnar.
Þessar hugmyndir eru taldar hafa haft allmikil áhrif á frumkvöðla vísinda á
nýöld, þar á meðal á Kópernikus sjálfan. Hann lýsir þessum viðhorfum
eftirminnilega þar sem hann er að fjalla um hugmyndir og vinnubrögð fyrir-
rennara sinna:
Þeim fer eins og listamanni sem ætti að safna saman í myndir sínar
höndum, fótum, höfðum og öðrum líkamshlutum úr ýmsum áttum og
hver þeirra um sig væri listilega dreginn en þeir ættu ekki við neina eina
persónu. Þar eð þessi brot ættu engan veginn saman yrði úr þeim
óskapnaður en ekki maður.'2)
Leitin að einfaldleika og sem víðtækustu samhengi er að vísu oft dulin eða
omeðvituð í vísindum nútímans, til að mynda þegar verið er að leiða rök að
einhverjum almennum kenningum raunvísinda. Af slíkum rökstuðningi fá
margir (og vilja kannski fá?) þá ranghugmynd að hann leiði til hinnar einu
réttu niðurstöðu, þar sem hitt er nær sanni að menn hafi e.t.v. fundið
181