Tímarit Máls og menningar - 01.06.1983, Page 43

Ég var í miklum vanda staddur
lögfræðingsins." Ætíð er hætta á að slík vitundarhvörf, vísvitað frelsi frá
fyrra lífi, leiði einstaklinginn í flasið á trúarbrögðum, einhvers konar
sefandi hugmyndafræði eða aðilum sem reiðubúnir eru að kaupa sálu
hans, hugsa fyrir hann. Slík virðast hafa orðið örlög Blocks kaupmanns.
Sé þessari túlkun haldið til streitu má ætla að endalok sögunnar gefi til
kynna vonleysi slíks lífsuppgjörs: „Eins og hundur!" eru síðustu orð K.
eftir að hann er stunginn á hol. „Einn einasti böðull gæti komið í staðinn
fyrir dómstólinn", segir hann eitt sinn fyrr í sögunni.
Þessi árekstur vitundarinnar og veruleikans birtist einnig í öðrum
sögum Kafka. „Að vakna til vitundar“ verður hér að skiljast í fyllstu
merkingu þess orðalags. Gregor Samsa vaknar og staða hans gagnvart
áður velkunnum raunveruleika er heldur betur breytt. Hann getur ekki
framar samræmst starfi sínu eða fjölskyldunni sem hann bjó með í
innbyrðis sníkjudýrasambúð. Sveitalæknirinn vaknar líka, vakinn af
„villuhljómi næturbjöllunnar": „Eg var í miklum vanda staddur“, segir
hann og er það ekki orðum aukið. Hér má einnig sjá uppgjör vitundar-
innar við stirðnað líf. Wilhelm Emrich, sem skrifað hefur eina merkustu
bókina um Kafka, lítur svo á að hestarnir og hestasveinninn tákni tvö
andstæð öfl, hið andlega og hið líkamlega, sem leysast úr læðingi í
lækninum á hinu existensíalíska augnabliki sögunnar er hann vaknar af
sínu fyrra lífi. Það leiðir af aðstæðum okkar „ógæfusömu tíma“, þar sem
öll mannleg gildi eru að vettugi virt, að þessi tvö öfl eru í engum
innbyrðis tengslum og bæði stjórnlaus; veraldleg umsvif manna hafa
rofnað frá andlegum veruhætti þeirra. Læknirinn er hrifinn burt af
ójarðneskum hestum, en jarðneskur hestasveinninn brýtur húsdyrnar og
býst til að misþyrma Rósu.15 Ef til vill má líta á ferð læknisins sem
einhvers konar tilgangsleit sjálfsvitundarinnar, svipaða þeirri sem Jósef
K. heldur í morguninn örlagaríka. Læknirinn finnur hið ógurlega sár
sem ekkert fær læknað. Ennfremur er þetta sár í einhverjum tengslum
við Rósu, því það er rósrautt — á þýsku er þetta sama orðið („Rosa“/
„rosa“). I sárinu sér hann því tákn um hlekkinn sem tengir hann
veröldinni en um leið merki um glötun sína. Hann fær aldrei snúið aftur
til Rósu, eða fyrra starfs; hann hefur hlýtt hljómi næturbjöllunnar og úr
því verður aldrei bætt.
Þessir þankar eru að vísu gróf einföldun á einni flóknustu sögu Kafka,
sem túlkuð hefur verið á ótrúlega fjölbreytilegan hátt.16 En þó er ljóst að
þessi klofningur eða tvískipting er fyrir hendi í sögunni. — I þessu
sambandi minni ég á upphafsorð mín um að köllun sína sem rithöfundur
273