Tímarit Máls og menningar - 01.06.1983, Side 95

Tákneðlisfrœði og bákmenntir
óþægindin. Tökum t. d. Ljóta andarungann þar sem segir í upphafi: „Það
var indælt úti á landsbyggðinni“ (+), en litlu seinna er annað hljóð komið í
strokkinn: „unginn . . . var svo stór og ljótur“
I Persónum og leikendum er það leit Andra að persónuleika sem hreyfir
textann frá skorti á sjálfsvitund í átt til sjálfsvitundar. Tækið sem Andri
ætlar sér að nota til að komast þessa leið er þjóðfélagsstaða rithöfundarins.
Staða hans er í sjálfu sér ekki frábrugðin því sem gengur og gerist um aðra
unga menn sem standa á mótum bernsku og fullorðinsára: Hver er ég?
Hvað verður úr mér? Sérstaka athygli vekur hvaða tæki hann velur: Ég er
lesinn, þess vegna er ég til.
Ferlið gæti vel endað á því að Andri skrifaði fyrstu bók sína og slægi í
gegn, og köttur úti í mýri! Þannig gerist það í ævintýrum og afþreying-
arbókmenntum: Síðan eignaðist hann kóngsdótturina og hálft ríkið; svo
náði hún að lokum í lækninn.
En Andri getur ekki umsvifalaust orðið rithöfundur vegna áður nefndra
hindrana sem allar stafa af vöntun: Hann vantar réttu ömmuna, innblástur-
inn, penna og blokk, leiksvið.
Þemagreining og ferlisgreining af þessu tagi hefur þróast í ritum
formgerðarsinna í framhaldi af kenningum A. J. Greimas í Sémantique
structurale. Formgerðarstefnan hefur verið gagnrýnd fyrir að vera of stöð,
of þröngsýn, þar sem hún lítur á texta aðeins sem hreyfingu milli and-
stæðna. Menn hafa spurt hvort ekki sé hægt að komast út úr þeim básum
sem andstæðutvenndirnar marka? Geta persónur ekki þróast þannig að þær
komist út úr því kerfi sem bindur þær?
Tákneðlisfræðin hefur aukið tveimur stöðum við líkanið af ferli texta.3
Gildar ástæður liggja til að bæta þessu við líkanið. Aðeins fáir textar sýna
einræða hreyfingu milli tveggja skauta andstæðutvenndar: (+) — tæki — (+)
— vöntun — (+) o. s. frv. Það gerist eitthvað fleira á leiðinni. Meðal annars
gerist það í fjöldamörgum bókmenntatextum að aðalpersónan er í þann
veginn að glatast í leit sinni að hnossinu. Þessvegna bætum við einni stöðu í
líkanið: dauðanum (+), en þar sem það gerist í fæstum textum að persónan
deyr í raun og veru, látum við línuna vera punktalínu til þess að tákna að sá
möguleiki er fyrir hendi að ferlið endi í dauða. A sama hátt er það furðu
325