Tímarit Máls og menningar - 01.06.1983, Qupperneq 100

Tímarit Máls og menningar
eitthvað er sagt, andstætt yrðingu, sem er ’það’ sem sagt er. Þetta er alls ekki
svo einfalt. Orðræðan er einnig það sem sagt er, en lítur það frá öðrum
sjónarhóli en við sjáum hina augljósu merkingu setningarinnar. Tökum
yrðinguna ’ég lýg’ sem dæmi. Við sjáum að gerandi orðræðunnar skiptist
a. m. k. í tvennt: (1) þann sem nú segir satt, þegar hann segist ljúga, og (2)
þann sem yfirleitt lýgur. Eiginlega er um hvorugan hægt að segja hvort hann
lýgur eða segir satt. Yrðingin er þess vegna: ég lýg, en orðræðan: ég lýg/ég
segi satt.
Greining orðræðu fæst við hver segi hvað í texta. Við gerum ráð fyrir
þremur persónum hið minnsta, sem tala, eða e. t. v. er betra að segja að talað
sé frá þremur stöðum (sbr. ’sjónarhorn’): höfundur, sögumaður, persóna.
Fjórði aðili getur einnig verið nálægur, auk hinna þriggja: lesandi. Allir
höfundar eiga nefnilega eins konar samtal við hugsanleg viðbrögð lesand-
ans, þó að það komi ekki alltaf eins skýrt í ljós og í Lilju eftir Halldór
Laxness: „Eg gef manninum þetta nafn einúngis til þess að menn taki eftir
sögunni og hugsi með sér: nei þetta hlýtur að vera skemtileg saga.“ (I fáum
dráttum, bls. 58; sbr. t. d. einnig I sama klefa eftir Jakobínu Sigurð-
ardóttur).
Það er nærvera sögumanns sem gerir texta að skáldsögn.7 Halldór Laxness
segir um þennan sögumann:
Leingi hefur sú spurning strítt á þann sem hér heldur á penna, hversu farið
skuli með mann nokkurn sem við skulum kalla Plús Ex. Hver er Plús Ex? Það
er sú boðflenna med aungu nafni og óglöggu vegabréfi sem ævinlega er
viðstödd líkt og gluggagægir hvar sem gripið er ofaní skáldsögu. Þessi herra er
aldrei svo smáþægur að setjast aftastur í persónuröðinni, heldur sættir sig ekki
við annað en öndvegi nær miðju frásagnarinnar, jafnvel í sögu þar sem
höfundur gerir sér þó alt far um að samsama ekki sjálfan sig sögumanninum.
(Upphaf mannúðarstefnu, bls. 73.).
Sumir álíta að sögumaður þurfi að vera sýnilegur í texta til að gegna
einhverju hlutverki. T. d. er sögumaður það í tilvitnuninni í Lilju hér að
framan: „Ég gaf manninum . . .“. Hér er ’ég’ bæði sögumaður og persóna í
sögunni, og sjálfsagt álíta einhverjir að þetta ’ég’ sé einnig höfundurinn
sjálfur af því að persónan hefur ekkert nafn og á þar að auki ýmislegt
sameiginlegt með höfundi.
I tákneðlisfræðinni er því haldið fram að höfundur, sögumaður, persóna
og lesandi séu alltaf virk í öllum skáldsögum, og að þau séu aldrei eitt og hið
sama, þó að þau skarist. Orðræðugreiningin leitar að mismun þessara þátta
textans:
330