Tímarit Máls og menningar - 01.12.1988, Qupperneq 18

Tímarit Máls og menningar
heima, arfs upprunans og áhrifa heimsins, milli listar og veraldarumsvifa,
en tekst að varðveita heilleika sinn. Hér er hin sataníska persónugerð,
mannleg illska holdi klædd, séra Ketill, sem þó umvendist síðar í helgan
mann fyrir fórnfúsa þjónustu við meðbræður sína. Og hér finnum við strax
hinar auðmjúku, fórnfúsu, elskandi konur.
Eftir útkomu Borgarœttarinnar hefst það skeið í höfundarverki Gunnars
sem kennt hefur verið við glímu við heimspekileg vandamál, tilvistarlegt og
lífsskoðanalegt uppgjör. Frá þessu skeiði eru skáldsögurnar Ströndin,
Vargur í véum og því lýkur með Sælir eru einfaldir 1920.
I frásagnarmiðju þessara sagna eru menn sem glatað hafa guði sínum, trú
sinni, lifa í uppreisn, sjálfir sundraðir í sundurtættri veröld, eru hálfir
menn, skortir heilleika.
Þessu skeiði hefur Matthías Viðar Sæmundsson gert grein fyrir í rækileg-
ustu könnuninni, sem gerð hefur verið á einstökum þáttum í höfundarverki
Gunnars, í ritgerð sinni Mynd nútímamannsins.
Þó að þetta skeið fram til 1920 beri meginsvip tilvistarlegrar bölsýni er
það engan veginn einlitt fremur en önnur tímabil á höfundarferli Gunnars.
Inn í þennan heimspekilega bölmóð skýtur hann sögunni Fóstbræðrum,
sem kom út 1918 og ber allt annan svip. Þá þegar er hann kominn með
áætlun um verk sem hann lýsti svo í viðtali við tímaritið Hver 8 Dag 1919:
„ - Það er ætlun mín að semja sérstaka röð skáldsagna um sögu Islands frá
söguöld til okkar daga.“
Það leið þó meira en áratugur uns hann hæfist handa um framhaldið.
Meginverk Gunnar frá þriðja áratugnum er sagan af Ugga Greipssyni,
Kirkjan á fjallinu. Hún kom út í fimm bindum á árunum 1923-28.
Hér er sögð þroskasaga listamanns, skáldsins Ugga. Leið Ugga er hlið-
stæð við leiðina í frásögn „Mósebóka“, sem e.t.v. má kalla frum-goðsögn
allra heimsbókmenntanna: Dvöl í Edensranni öryggis, samræmis og heil-
leika frumbernskunnar. Fall og útlegð í heimi angistar Nætur og draums.
Eyðimerkurganga Oreynds ferðalangs. Loks heimkoma aftur til sáttar og
öryggis, heilleika og samræmis í fjölskyldulífi með ungri eiginkonu og
syni. Uggi hefur fundið öryggi móðurfaðmsins á ný, og hringferli hans er
undirstrikað með því að móðirin og ástkonan-eiginkonan bera sama nafn.
Með Kirkjunni á fjallinu yfirvann Gunnar þá tilvistarlegu bölhyggju,
sem einkenndi verk hans um og upp úr heimsstyrjöldinni fyrri, og sögu
Ugga lýkur einmitt þar sem angistarár Gunnars sjálfs tóku við.
Undir lok þriðja áratugarins hefst hann svo handa um framhald þess
mikla bálks sögulegra skáldsagna, sem hann hafði boðað 1919, og kom Jón
Arason út 1930. Síðan fylgdu Jörð 1933, Hvíti Kristur 1934 og Grámann
408